10jul2020 Prošetajte do Bele Palanke, Babušnice i Dimitrovgrada

U prethodnom periodu sa članovima svoje porodice sam obišao sve tri varošice na teritoriji Pirotskog okruga. Povod su bile primedbe moje petnaestogodišnje ćerke Dunje da ,,nikada nismo bili zajedno u Babušnici, osim na bazenu'', da se ,,ne seća kako izgleda centar Dimitrovgrada'' i sl. U želji da podstaknem svoje sugrađane da posete mesta u svojoj najbližoj okolini i da nešto više nauče o njima, nastao je ovaj tekst.

Pirotski okrug čine četiri opštine, pri čemu su belopalanačka, babušnička i dimitrovgradska opština približno jednake po broju svojih stanovnika, a rastojanje opštinskih centara - Bele Palanke, Babušnice i Dimitrovgrada je skoro podjednako od okružnog centra u Pirotu (25-30 km).

Pirotski upravni okrug sa površinom od 2761 km2 čini oko 3.6% teritorije Republike Srbije (bez Kosova i Metohije). Sa 92277 stanovnika (po popisu iz 2011. godine) učestvuje učestvuje sa oko 1.3% u broju stanovnika Republike Srbije (bez Kosova i Metohije). Prosečna gustina stanovnika na teritoriji Pirotskog okruga iznosi oko 33.4 stanovnika po km2, što je dosta manje u odnosu na prosečnu gustinu stanovnika u Srbiji (oko 93.5 stanovnika po km2). Najveća gustina naseljenosti je u opštini Pirot - 47.0 stanovnika po km2, dok je u ostalim opštinama okruga gustina dosta manja - 23.5 stanovnika po km2 u Beloj Palanci, 23.2 u Babušnici i 20.9 u Dimitrovgradu. Oko 63% stanovnika Pirotskog upravnog okruga živi na teritoriji opštine Pirot, a oko 42% na teritoriji samog grada Pirota.

Pirotski upravni okrug je po nečemu specifičan među 24 upravnih okruga na teritoriji Srbije. Jedino Toplički, sa sedištem u Prokuplju, ima manji broj stanovnika od Pirotskog, a jedino Zaječarski ima neznatno manju gustinu naseljenosti u odnosu na njega. Nažalost, jedino okruzi u istočnoj Srbiji, Zaječarski i Borski, imaju veći, procentualno izražen u odnosu na broj svojih stanovnika, negativan prirodni priraštaj između dva poslednja popisa iz 2011. i 2002. godine. Prema popisu iz 2011, na teritoriji Pirotskog upravnog okruga živelo je 92277 stanovnika što je za čak 13377 manje (14.5%) u odnosu na 2002. godinu. Procentualno najveći gubitak stanovništva beležila je opština Babušnica, a najmanji opština Pirot. Tako je u najvećoj opštini okruga, pirotskoj, 2002. godine živelo 63791 stanovnika, a 2011. - 57928 ili 9.2% manje. Druga po veličini, opština Babušnica, po popisu iz 2011. imala je 12259 stanovnika, dok ih je 2002. bilo 15734 (smanjenje od 22.1%). U opštini Bela Palanka, prema podacima popisne komisije, popisano je 2011. godine 12126 stanovnika, dok je na prethodnom popisu 2002. evidentiran broj od 14381 (15.7% umanjenja). U odnosu na 11748 građana koje je živelo na teritoriji opštine Dimitrovgrad 2002. godine, u ovoj pograničnoj opštini 2011. ih je popisano 10118 ili 13.9% manje.

Danas se na teritoriji Pirotskog upravnog okruga nalazi 214 stalno naseljenih mesta (4 gradska i 210 seoskih): u opštini Pirot - ukupno 72 (71 seosko + opštinski centar), u opštini Babušnica - 53, Bela Palanka - 46 i Dimitrovgrad - 43. Nažalost, poslednjih nekoliko godina neka od seoskih naselja su izgubila svoje stalne stanovnike i postala su tzv. vikend-naselja.

Najpre smo 30. maja, spontano i bez ikakvog prethodnog plana, posetili Belu Palanku. Početna tačka za 50-to minutnu šetnju nalazila se u glavnoj ulici, blizu autobuske stanice. Podrazumevalo se da ćemo prvo obići poznato Belopalanačko vrelo. To je lepa oaza mira u samom centru varošice. Predstavlja moje omiljeno mesto u Beloj Palanci, koje sam uvek rado posećivao i kome se uvek rado vraćam. Ovde se priređuju i brojne kulturno-zabavne aktivnosti, posebno tokom leta, a najpoznatije zbivanje predstavljaju ,,Dani banice'', posvećeni jelu po kome je ovaj kraj poznat. Vrelo se nalazi na nadmorskoj visini od oko 305 m, u podnožju brda Veliko kurilo (545 m). Voda sa Vrela se uliva u Koritničku reku, levu pritoku Nišave:

Mnogi ne znaju da se nedaleko od ovog mesta nalazi stara Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, najstarija u palanačkom kraju. Obnovljena je 1835. godine na mestu starijeg verskog objekta. Dunja i ja je ovog puta nismo posetili, a sledeće dve fotografije su nastale 18. oktobra 2015:

Nastavili smo šetnju uz Koritničku reku:

Prošli smo pored mesta gde se nalazi spomen-ploča posvećena jednom tragičnom događaju iz istorije Bele Palanke. Naime, maja 1939. godine nabujala Koritnička reka je posle velikog nevremena poplavila varošicu. Tom prilikom je, pored učinjene ogromne materijalne štete, odnela i 17 ljudskih žrtava. To je najveća prirodna katastrofa koja je zadesila belopalanačku opštinu. U znak sećanja na ovaj događaj, 76 godina kasnije, 23. maja 2015. godine, otkrivena je spomen-ploča žrtvama poplave kod Izviđačkog doma, na mestu gde se nekada nalazila Miloševska mala (sledeća fotografija je takođe iz oktobra 2015):

Prešli smo most na Koritničkoj reci i našli se u centru Bele Palanke. Tamo je mesto koje podseća da je ova varoš nekada imala mnogo veći značaj nego danas:

Antička Remesiana (današnja Bela Palanka) je svojevremeno bila najznačajnije mesto u Ponišavlju. Imala je veći značaj i od tadašnjeg Turresa (Pirota), na trasi antičkog puta Naissus-Serdica (danas Niš-Sofija). Upravo između Remesiane i Turresa prostirala se granica između rimskih provincija Gornje i Donje Mezije. Ova granica je predstavljala i liniju razdvajanja latinske i grčke kulturne i jezičke sfere.
Za vreme rimskog cara Trajana, na prelazu iz I u II vek nove ere, Remesiana je dobila status gradskog naselja, a u drugoj polovini IV veka postaje središte episkopije (eparhije) u čijem se sastavu nalazilo čitavo Ponišavlje. U periodu od 366. do svoje smrti, 420. godine, remezijanski episkop (vladika) bio je slavni Niketa Remezijanski.

U centru varoši obišli smo Crvu Hristovog Uspenija, izgrađenu 1910. godine. Mnogi Palančani, posebno mlađi, znaju za postojanje samo ove crkve u svom mestu, ne znajući da se nekoliko stotina metara dalje, u blizini Vrela, nalazi druga, još starija crkva, već pomenuta u ranijem tekstu.

Za naselje na mestu današnje Bele Palanke se u srednjem veku dugo koristio naziv ,,Izvor''. U anonimnom putopisu iz 1621. prvi put se koristi ime ,,Mehmed-pašina Palanka'', a u kasnijim opisima i nazivi ,,Musa-pašina'' ili ,,Mustafa-pašina Palanka''. U ratnim materijalima austrijskog maršala Sekendorfa, iz 1737. godine, prvi put se pominje ime ,,Ak Palanka'' (,,ak’’ na turskom znači ,,beo’’). 

http://turizambelapalanka.com/o-palanci/

Krug kroz Belu Palanku smo zatvorili šetnjom uz Koritničku reku, od mosta prema železničkoj stanici i uključenju na auto-put do autobuske stanice:

Dan pre trodnevnog polaganja ispita u okviru male mature, 16. juna, trebalo je razbistriti glavu malog maturanta. Izbor je pao na šetnju kroz Babušnicu i njeno bolje upoznavanje. Obilazak smo započeli na mestu koje iz leta u leto često posećujemo - otvoreni bazen. Na platou ispred njega svakog oktobra se održava tradicionalna ,,Vurdijada''.

Niz Lužnicu, koja je ovde još potočić i koja prava reka postaje tek nizvodno od Ljuberađe, dolazimo do gradskog parka tj. sportskog centra i zgrade Gimnazije:

U centru prolazimo veliku raskrsnicu gde se račvaju putevi za Pirot na jednoj, Vlasotince i Leskovac na drugoj, te Zvonačku Banju na trećoj strani:

U odnosu na Belu Palanku i Dimitrovgrad, Babušnica je vazdušnom linijom nešto bliža Pirotu (razlika je u nekoliko kilometara udaljenosti). Međutim, Babušnica je i nešto teže dostupna jer se, za razliku od Bele Palanke i Dimitrovgrada, ne nalazi na auto-putu i istočnom kraku Koridora 10, već na regionalnom putu Pirot-Vlasotince-Leskovac. Takođe, za razliku od Bele Palanke i Dimitrovgrada, Babušnica nema železničku prugu. Nalazi se i na nešto većoj nadmorskoj visini - oko 490 m.

Za razliku od većine mesta u pirotskom kraju, čije je poreklo evidentirano još u predturskoj epohi, Babušnica je mlađe naselje. U vreme oslobođenja od Turaka decembra 1877. godine, Babušnica se zvala ,,Abdulino'' (,,Abdulin Čiflik''). Babušnica je u stvari, početkom XIX veka, bila čitlučko selo (čiflik), čiji je čitluk-sahibija (osnivač čiflika) bio izvesni Abdulah.

Babušnicu i Lužnicu je oslobodio od Turaka Knjaževački bataljon kapetana Vranića i dobrovoljački odred Videna Stankovića - Gavaza, koji je bio rodom iz obližnjeg Gornjeg Striževca. Kapetan Vranić je pitao okupljeni narod na dočeku: ,,Kako se zove ovo mesto koje smo oslobodili?'' Pošto je dobijao razne odgovore, tj. da se nekad zvalo ,,Aleksino'', pa ,,Babino Selo'' ili ,,Babušinci'', a da se danas zove ,,Abdulino'', kapetan Vranić je predložio da se selo nazove ,,Babušinac''. Ne zadugo, ime naselja se ustalilo pod današnjim imenom ,,Babušnica''.

(Dr Jovan V. Ćirić: Naselja Gornjeg Ponišavlja i Lužnice, poreklo i istraženost - Pirotski zbornik br. 8-9, 1979)


Zanimljivo je da je samo mesto Babušnica 1900. godine imalo svega 123 stanovnika i da je tada praktično 99.5% stanovnika opštine živelo na selu. Odnos se nije mnogo promenio ni posle Drugog svetskog rata, 1948. godine, kada je Babušnica imala samo 603 stanovnika, a vodeći ekonomski centar u Lužnici je još uvek predstavljala Ljuberađa. Tek pedesetih godina prošlog veka, nakon otvaranja zdravstvenog centra (1956. godine), pogona ciglarske (1950) i hemijske industrije (1960) i gimnazije (1962), centralne funkcije i vodeće mesto u lužničkom kraju preuzima Babušnica. U tome je razlika između Babušnice, na jednoj, i Bele Palanke i Dimitrovgrada, na drugoj strani, koji su oduvek bili lokalni centri manjeg ili većeg značaja.

Od glavne raskrsnice u centru Babušnice, strmom ulicom Dunja i ja najpre stižemo do velike zgrade osnovne škole:

Nedaleko od škole je Crkva Svetog Nikole, o kojoj sam ranije već pisao. U odnosu na crkve u Pirotu, Beloj Palanci i Dimitrovgradu, manja je i novijeg datuma, u prilog malopređašnjoj priči o nešto kasnijem razvoju Babušnice. Izgradnja crkve je započela 1935, a obnovljena je 2007. godine.

Od crkve se spuštamo do glavne ulice i ponovo smo na mestu gde smo započeli našu šetnju, pored kupališnog kompleksa:

Samo dva dana kasnije, našli smo se u Dimitrovgradu. Ovog puta sa nama je bila i moja supruga Saška. Neposredno iznad Dimitrovgrada sada prolazi prometni auto-put, ali se iz Pirota i dalje najlakše stiže ,,starim'' međunarodnim putem.

Automobil ostavljamo u centru, ispred Doma kulture:

Šetamo pored reke Ginske (Nišave), krajem koji se naziva Dvomostovlje:

Prolazimo pored Gimnazije i obilazimo Strošenu češmu. Ovde često projurim na putu za mesta u severnom delu opštine Dimitrovgrad:

Glavna ulica je kaldrmisana i lepo uređena:

Obilazimo sportski centar. Sportska hala je veća od one u Pirotu, otvorena je 2012. godine, posle više od 15 godina od početka gradnje. U njoj se decembra održava manifestacija posvećena posvećena mesnom specijalitetu ovog dela Srbije - ,,Šušenicijada''. Zanimljivo je da ovaj sportski objekat nezvanično nosi naziv ,,Glen Hjuz'', po čuvenoj engleskoj rok-legendi i članu hard rok i metal bendova Black Sabbath i Deep Purple.

Vraćamo se u centar i na putu do varoške crkve prolazimo pored velike zgrade osnovne škole:

Crkva Rođenja Presvete Bogorodice izgleda veoma lepo. Sagrađena je 1894. godine, u vreme kada je Dimitrovgrad (tadašnji Caribrod) bio u sastavu Bugarske.

Dimitrovgrad je najistočniji grad u Republici Srbiji. Više puta u svojoj dugoj istoriji grad je menjao ime: u antičko doba nosio je ime ,,Balanstra'', tokom turske vladavine nazivan je ,,Tekvi Binari'' ili slovenski ,,Caribrod''. Za ovaj poslednji naziv vezana je jedna lepa legenda:

Na povratku za Tursku, na mestu današnjeg Dimitrovgrada, zaustavio se karavan turskog cara. Car je poželeo da pređe na drugu stranu Nišave, ali mosta nije bilo. Zbog toga je izdao naređenje da se napravi most, odnosno brod. Most je sagrađen i ispunjena je careva želja. To mesto narod zatim prozva ,,Carski brod'' ili skraćeno ,,Caribrod''. Tako je nastalo staro ime koje je Dimitrovgrad nosio sve do februara 1950. godine.

(www.juznasrbija.info/turizam/Legende: Dimitrovgrad, ,,Istočna kapija Srbije'', tekst od 06.09.2015)


Do 1880. godine Caribrod je bio selo, a kada je 1888. godine kroz njega prošla železnička pruga Niš-Sofija, to je bila prekretnica u razvoju mesta. Caribrod od tada postaje zanatski i trgovački centar, a njegova poljoprivredna funkcija sve više slabi. Do 1900. godine Caribrod je bio u sastavu okruga čiji je centar bio u mestu Trn u današnjoj Bugarskoj. Prema Nejskom (Nojskom) mirovnom sporazumu, zaključenom 27. novembra 1919. godine u pariskom predgrađu Neji sir Sen, teritorije Caribroda (Dimitrovgrada), Bosilegrada i Strumice (u Makedoniji) pripale su tadašnjoj Kraljevini SHS. Caribrod je formalno pripadao Bugarskoj sve do 6. novembra 1920. godine i od tada je u sastavu zajedničke države južnih Slovena, kasnije Srbije.

Do 1950. godine Dimitrovgrad se zvao Caribrod, a od februara te godine u upotrebi je njegov današnji naziv, po bugarskom predsedniku Georgi Dimitrovu. U južnom delu Bugarske nalazi se istoimeni grad, dosta veći od našeg, koji je posle Drugog svetskog rata planski izgrađen u duhu komunizma.

Trajanje relacija: za posetu svakom mestu pojedinačno, sa polaskom iz Pirota, biće vam potrebno oko 2-2.5 h, pri čemu ćete za šetnju kroz svako od njih izdvojiti 1-1.5 h

Zahtevnost relacija: lake (1/5)

Karakteristike: lepe varošice u Pirotskom upravnom okrugu, svaka sa svojim specifičnostima i određenim mestima koje treba posetiti

Rizici: nema