30jun2021
Obiđite prelepi Poganovski manastir
Kada sam 22. maja 2018. promovisao svoju knjigu ,,Lepa, zanimljiva i manje poznata mesta u pirotskom kraju'', rekao sam da su u njoj neka dobro poznata mesta u okolini Pirota samo uzgred spomenuta. Pored Zavojskog jezera, Sukovskog i Temačkog manastira, Planinarskog doma, izletišta Vrela i Babinog zuba, tu sam pre svega mislio na Poganovski manastir. Ovaj blog predstavlja svojevrsni nastavak moje knjige pa nema prepreka da napišem nešto više o ovom lepom i dobro poznatom mestu.
Istorijske podatke sam preuzeo iz zavičajne literature - Pirotski zbornik, br. 8-9, 1979. godina, tekstovi ,,Pirotski kraj u srednjem veku'', dr Jovanke Kalić i ,,Istraživački radovi na lokalitetu Poganovo'', Gordane Tomić, Bojane Deljanin i Momčila Mitrovića.
Poganovski manastir je udaljen od Pirota oko 26, a od Dimitrovgrada 24 km. Nalazi se u jugozapadnom delu opštine Dimitrovgrad, stotinak metara od granice sa opštinom Pirot, na levoj obali reke Jerme i na nadmorskoj visini od oko 500 m. Navodno je nekada pripadao ataru obližnjeg sela Vlasi, koje se sada nalazi na teritoriji pirotske opštine, nekoliko kilometara nizvodno.
Građen je u drugoj polovini XIV veka i posvećen je Svetom Jovanu Bogoslovu. Jedini je manastir u pirotskom kraju posvećen ovom svecu. Podignut je u živopisnom predelu, gde reka Jerma pravi proširenje između svoja dva čuvena kanjona. Građen je iz temelja - na njegovom mestu nije bilo ranije nikakvog kultnog mesta niti ostataka starije arhitekture, što je u suprotnosti sa tradicijom kod većine srpskih srednjevekovnih spomenika. Zanimljivo je da je do 1927. kanjon Jerme bio potpuno neprohodan. Tada je izgrađena rudarska pruga koja je, u dužini od 27 km, povezivala Rakitu i Belo Polje kod Sukova, i kojom je iz rudnika u okolini Rakite transportovan ugalj. Zamislite da su samo retki ljudi u minulim vekovima mogli da uživaju u prizoru sličnom današnjem:
Ktitori manastira su bili Konstantin Dragaš (poznatiji kao Konstantin Dejanović - sestrić cara Dušana) i njegova ćerka Jelena, poslednja vizantijska carica i jedina Srpkinja na vizantijskom prestolu. Pripadali su moćnoj srpskoj vlastelinskoj porodici, koja se posle cara Uroša smatrala naslednikom dinastije Nemanjića. Dragaši su uživali veliki ugled u Vizantiji i na vizantijskom dvoru. U prilog tome je i udaja Jelene, Konstantinove ćerke, za vizantijskog cara Manojla II Paleologa 1392. godine. Dvojica od njenih šest sinova bili su poslednji vizantijski carevi. Konstantin Dejanović je zajedno sa Markom Mrnjavčevićem (poznatijim kao Kraljević Marko) poginuo 1395. u boju na Rovinama, nakon čega je turski sultan Bajazit bez otpora zaposeo sve njihove zemlje.
O istoriji ovog manastira nema mnogo podataka - on se ne pominje ni u jednoj srpskoj srednjevekovnoj povelji. Njegova lepota nije nadahnula nijednog srednjevekovnog pisca. Prošlost manastira obavijena je tamom. Crkva je dugo bila bez fresaka - skoro čitavo jedno stoleće, verovatno zbog neočekivane Konstantinove smrti. Natpis koji daje podatke o živopisanju je iz 1499. godine. Konak manastira je podignut tek u XIX veku.
Manastir je više puta prekopavan. Najlepše ikone iz crkve Poganovskog mananastira kao i ikonostas rađen u divnom duborezu odneli su Bugari pred kraj Prvog svetskog rata. Najvrednije što su oni odneli iz Poganovskog manastira je bila izuzetno lepa dvojna (dvostrana) ikona, koja se danas nalazi u Arheološkom muzeju u Sofiji (po nekima se nalazi u kripti Crkve Aleksandra Nevskog u centru Sofije). To je zavetna ikona, dar vasilise Jelene - žene despota Uglješe. Ikona je nastala nakon Maričke bitke (krajem 1371, kada se Jelena nalazila na vizantijskom prestolu) u nekoj umetničkoj radionici u Solunu. Njene dimenzije su 89x60 cm, pokazuje najbolje umetničke kvalitete vizantijske carske radionice i predstavlja pravo remek delo ikonopisne umetnosti toga vremena.
Na prednjoj strani ikone predstavljeni su likovi Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova, a na drugoj strani je predstava ,,Čudo u Latomanskom manastiru'' (Vizija proroka Jezekilja i Abakusa). Između likova Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova, na zlatnoj pozadini, nalazi se natpis na grčkom koji pominje caricu Jelenu kao darodavca. Kako je despot Jovan Uglješa poginuo na praznik apostola čije je ime nosio, njegova žena Jelena je, moleći se za spas duše, za glavnu predstavu odabrala pomenutu proročku viziju.
Poganovski manastir je Spomenik kulture od posebnog značaja. Od 1949. se nalazi pod zaštitom države, a od 1979. je na listi svetske kulturne baštine. Od kraja XX veka manastir je leti domaćin tradicionalne slikarske kolonije.
Većina fotografija u ovom članku nastala je još 2. maja 2010. godine, kada sam na ovo prelepo mesto odveo svoje drage kumove iz Loznice, Željku i Živorada. Naravno da sam ga i pre i posle toga obilazio nebrojeno puta sa svojom porodicom. Evo još nekoliko fotografija, uz napomenu da je u međuvremenu Poganovski manastir dobio nove konake i da je postao još lepši:
Trajanje relacije: minimum 1.5h, ali vam preporučujem da ostanete duže, provedete neko vreme pored reke Jerme i osvežite se u obližnjoj kafani
Zahtevnost relacije: laka (1/5)
Karakteristike: jedno od najlepših i turistički napoznatijih mesta u pirotskom kraju; mnogi Piroćanci će vam reći da je od mnoštva manastira u okolini ,,Malog Jerusalima'' ovaj najlepši; neki jugoslovenski filmovi sa srednjevekovnom tematikom snimani su delom i ovde (,,Dorotej'', ,,Banović Strahinja''); obično se u njega svraća u prolazu do Trnskih Odorovaca ili Zvonačke Banje, u povratku sa uspona na planinu Greben i Vlašku planinu...
Rizici: nema