Priča o Alačev Čivliku ili Velikom Jovanovcu

28feb2020 Priča o Alačev Čivliku ili Velikom Jovanovcu

Veliki Jovanovac je jedno od većih pirotskih sela. Nalazi se na takozvanom ,,kružnom putu'' koji povezuje sedam sela koja se nalaze u Pirotskom polju, s obe strane reke Nišave, jugoistočno od grada: Izvor, Krupac, Veliko Selo, Mali i Veliki Jovanovac, Trnjanu i Pojsku Ržanu. Ovo je priča o starom nazivu sela.

Veliki Jovanovac je od centra Pirota udaljen oko 8 km, putem preko Poljske Ržane i Trnjane. Nalazi se između reke Nišave i magistralnog puta Pirot-Dimitrovgrad, odnosno novog auto-puta koji Niš, preko Pirota, povezuje sa bugarskom granicom. Prema podacima iz 2002. godine, u selu su živela 402 stanovnika. Neposredno posle Drugog svetskog rata, 1948. godine, broj stanovnika sela je iznosio 939. Od tada pa sve do danas traje proces iseljavanja, pre svega u Pirot, i konstantan pad u broju stanovnika.

Atar Velikog Jovanovca je u plodnoj ravnici pored Nišave, koja ga povremeno plavi, zbog čega je tlo pogodno za sve ratarske kulture, povrće i voće, ali oskudeva u ogrevnom drvetu, pašnjačkim površinama i vodi. Zanimljivo je da se atari Velikog Sela, Trnjane i Krupca delom mešaju sa atarima Malog i Velikog Jovanovca, a atari dva Jovanovca su još više međusobno pomešani, tako da nema jasne granice između njih.

Tokom svog viševekovnog boravka u pirotskom kraju Turci su bili stacionirani u gradu, ali su svoje feudalne posede (čiflike) imali širom Pirotske kotline. Na čiflicima su živeli seljaci vezani najamnim odnosom za rad na feudalnom imanju. Rad u polju su nadzirali i kontrolisali Turci iz Pirota. Od ovih čiflika nastala su kasnije brojna sela, a neki od njih, locirani u neposrednoj blizini ondašnjeg Pirota, ušli su u sastav grada. Manji posedi zemlje su se nalazili u rukama neturskog stanovništva - Srba i Jevreja.

Sledeće navode sam pronašao čitajući zavičajnu literaturu i ,,Pirotski zbornik''. U drugom broju zbornika, iz 1969. godine, Božidar Zdravković je objavio sledeći tekst, pod nazivom ,,Iz prošlosti Velikog Jovanovca'':

Prema zapisima i predanjima, selo Veliki Jovanovac je naselio krajem XVIII veka neki Turčin, po imenu Alač. On je na području današnjeg sela naišao na plodnu i neobrađenu zemlju, na kojoj je sa svojom ženom napravio najpre jednu primitivnu kolibu, a zatim počeo da primamljuje seljake, dajući im zemlju na obradu uz naplatu danka. Pre toga on je živeo u Pirotu, kao i svi tadašnji Turci, i bavio se gajenjem bostana. Na sličan način su naseljena i druga okolna sela - Mali Jovanovac (koji se zvao Ćopin Čivlik ili Čivlik Petkožanje), Veliko Selo (Golemi Čivlik), kao i Mačkov Čivlik i Brćin Čivlik (delovi današnjeg Krupca).

U vreme naseljavanja Alačev Čivlika (Velikog Jovanovca), seljaci susednog sela Trnjane, koje je jedno od najstarijih sela u ovom kraju, pobunili su se i napali Alača želeći da ga oteraju jer im je smetao svojim posedom. Međutim, morali su da se pomire sa njegovim susedstvom. Kasniji antagonizam (netrpeljivost) između seljaka Trnjane i Velikog Jovanovca vodi poreklo upravo od ovih događaja. To je posebno bilo vidljivo prilikom građenja crkve u Velikom Jovanovcu, čemu su se protivili Trnjanci, preduzimajući mere da se crkveni dom sagradi u Trnjani. U razmiricama između dva sela Trnjanci su bili uporni i najčešće su uspevali. Međutim, današnja Crkva Svetog Save (započeta 1938, završena i osvećena 2012) se nalazi na ulazu u Veliki Jovanovac iz Trnjane, vidi se iz Trnjane, ali sama Trnjana nema svoju crkvu:

Alač je za svoj čiflik najmio momke koji su za njegov račun obrađivali zemlju. On im je podigao i kuće, oženio ih i tako počeo naseljavanje. Posle izvesnog vremena, preselio se iz kolibe koja se nalazila na sredini puta između Trnjane i Velikog Jovanovca i prešao sadašnje ,,sredselo’’ Veliki Jovanovac, gde je sebi sagradio kulu, gospodareći nadalje poljem u tom kraju.

I pored nastojanja da najamnu snagu obezbedi putem momaka - slugu, on to nije mogao postići, pa je putem naseljavanja čitavih porodica počeo da zasniva ,,čiflik’’ i da tako, na feudalan način, počne obradu zemlje. Tako je među prvim porodicama u Velikom Jovanovcu naseljena porodica izvesnog Zdravka ovčara, koja je zasnovala svoj posed kupovinom zemlje od Alača i njegovih potomaka. Potomci Zdravkove porodice i danas žive u selu. Po predanjima, Alač je na ovaj način zasnovao deset porodica, kojima je dodelio zemlju koju su one obrađivale, dok je prihode ubirao sam Alač. Ovo je bilo oko 1778. godine. Selo je tada imalo samo 18 kuća, neposredno pre oslobođenja od Turaka imalo je 114 kuća, a posle toga se brzo uvećavalo doseljavanjem ljudi iz okolnih krajeva. Kad je Alač umro, njegovi naslednicu su seljacima rasprodali zemlju i odselili se u Carigrad.

Odmah posle oslobođenja od Turaka, 1878. godine, preduzete su mere da se sva turska imena sela zamene srpskim, pa je tako Veliki Jovanovac, umesto imena Alačev Čivlik dobio svoje današnje ime. Po nekim izvorima, Veliki Jovanovac je dobio ime po nekom majstoru Jovanu koji je selu učinio mnogo dobra. Po istom majstoru i susedni Ćopin Čivlik je dobio naziv Mali Jovanovac. Po drugoj verziji, oba Jovanovca duguju naziv Jovanu Ristiću koji je kao oficir ratovao u ovom kraju i poginuo na Drenovoj glavi na Padežu.

Do kraja Prvog svetskog rata, dok u Velikom Jovanovcu nije podignuta škola, đaci iz ovog sela su išli u školu u susednoj Trnjani. Sedište parohije i opština dugo su bili u Trnjani, a u posleratnom periodu zemljoradnička zadruga za Trnjanu, Veliki i Mali Jovanovac i Veliko Selo je u Velikom Jovanovcu.