Rakita - selo o kome se ponovo puno priča i piše

3dec2018 Rakita - selo o kome se ponovo puno priča i piše

Sa namerom da dam više informacija o ovom nekada perspektivnom babušničkom selu, napisao sam ovaj tekst. U vreme kada zaokuplja pažnju javnosti u Srbiji, kao simbol otpora protiv izgradnje mini hidroelektrana i privlači veliki broj aktivista ovog pokreta i ljubitelja prirode, hteo sam da Rakitu predstavim u pravom svetlu i da više pažnje posvetim njenoj istoriji i prirodi koja je okružuje.

Siguran sam da mnogi, koji su Rakitu posetili u prethodnom periodu sa ciljem da pruže podršku odbrani Rakitske reke od njenog uništenja, nisu ranije dolazili u ovo selo, a možda nisu ni znali gde se ono nalazi. To ne treba da čudi jer je u pitanju jedno od najzabačenijih sela u Pirotskom okrugu, koje je smešteno na svega nekoliko kilometara od granice sa Bugarskom. Obično se koristi kao polazna tačka za uspon na atraktivni vrh Ruj (1704 m), pa sam i ja u njemu ranije boravio uglavnom iz istog razloga.

Rakita je od središta svoje opštine, Babušnice, udaljena oko 29 km, a od Pirota oko 40 km - putem preko Sukova, Poganovskog manastira i Zvonačke Banje. Selo je udaljeno oko 3 km od Zvonca, sedišta nekadašnjeg derekulskog kraja, upravo uz Rakitsku reku. Ona nastaje u Rakiti, spajanjem Vučidelske reke, koja dolazi iz pravca juga i Suve reke, koja dolazi sa zapada. U Zvoncu se Rakitska reka spaja sa Presečkom tj. Berinskom rekom i gradi Zvonačku reku ili Blatanicu, koja se u Trnskim Odorovcima, nedaleko od Crkve Svetog Jovana, uliva u Jermu. Ovako pobrojan veliki broj reka ukazuje da je kraj, kome pripada i Rakita, izuzetno bogat vodom. Zbog toga se i našao na meti pohlepnih investitora, koji u želji za brzim bogaćenjem ne mare za prirodu i posledice njenog uništavanja.

Selo se nalazi na oko 780 m nadmorske visine i jedno je od najjužnijih u Pirotskom upravnom okrugu. To je selo sa jednim od najvećih atara u opštini Babušnica. Kao i u velikoj većini sela pirotskog kraja, i broj stanovnika Rakite se ubrzano smanjuje - 1948. godine po popisu ih je bilo 846, a 2002. godine - 340, koji su živeli u 131 domaćinstvu, prosečne starosti oko 47 godina. Nema podataka o broju stanovnika između dva svetska rata, ali je on izvesno u tom periodu bio dosta veći.

Prema podacima iz 2002, stanovništvo Rakite je bilo veoma etnički nehomogeno i 2/3 sela su činili Srbi, a 1/3 Bugari. Verujem da je danas broj stanovnika ovog sela, kao i broj ,,živih'' domaćinstava, daleko manji i da je demografska slika dosta nepovoljnija nego 2002. Šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, veliki broj stanovnika Rakite, kao i celog zvonačkog kraja, odselio se u druge gradove Srbije, a najviše u Zaječar i Bor.

Najstariji zapis o selu datira još iz XV veka, a njegov naziv potiče od turske reči za jednu vrstu vrbe - naselje u blizini mesta gde rastu ,,rakite''. Meštani ga nazivaju Raćita ili Rećita. Navodno je ovde nekada prolazio put koji je vodio za Trn u Bugarskoj i dalje prema Carigradu. Turski karavani su često bili na meti hajduka, pa je to razlog što je čitav ovaj kraj oduvek interesantan ,,lovcima'' na zlato.

Osim pomenutog Ruja, kome sam puno pažnje posvetio u svojoj knjizi, kao jednom od najlepših vrhova u pirotskom kraju, u okolini Rakite nalaze se i druga lepa i zanimljiva mesta: atraktivni vidikovac Rakitski kamen (1457 m), šumoviti Vetren - veoma popularan među lovcima, Prosečeni kamik (1368 m) i napuštena farma u podnožju Crnog vrha (1463 m), najvišeg vrha planine Talambas. O ovim mestima više nekom drugom prilikom, a sada detaljnije o razlogu zbog koga je Rakita bila itekako poznata između Prvog i Drugog svetskog rata.

Prva ispitivanja potencijalnih nalazišta kamenog uglja u okolini Rakite započeta su 1922. godine, da bi 1924. godine rudnik ,,Jerma'' (kasnije ,,Nova Jerma'') počeo sa radom. U cilju transporta kamenog uglja iz Rakite, 1925. godine započeti su radovi na trasiranju i izgradnji pruge koja je završena sledeće 1926. godine. Od tada se proizvodnja kamenog uglja u ovom rudniku višestuko uvećava. Čitav kraj je zaživeo i počeo vrlo brzo da se razvija. U prilog tome da su na rad ovde dolazili i rudari iz Slovenije. Koliko je rudnik u Rakiti bio važan govori i činjenica da je sam kralj Aleksandar I Karađorđević bio akcionar u tadašnjem akcionarskom društvu ,,Jerma''.

Dužina trase pruge uskog koloseka, od Rakite do železničke stanice Belo Polje (kod Sukova), iznosila je oko 27 km. Na trasi pruge probijeno je 14 tunela, izgrađeno više vijadukata, podignuto nekoliko mostova preko reke Jerme i njenih pritoka, a prosečene su i tri do tada neprohodne klisure. Posebno su bili atraktivni delovi pruge kroz kanjone, sa puno kratkih tunela i useka. Danas nadaleko poznati kanjon Jerme, praktično je bio potpuno neprohodan pre izgradnje ove železnice. Duž pruge od Rakite do Belog Polja postojalo je sedam železničkih stanica, a na stanici Belo Polje ugalj se pretovarao iz rudarskih vagona u vagone državnih železnica.

U Rakiti je 1929. godine snimljen i jedan od prvih igranih filmova u našoj zemlji. Reč je o nemom filmu ,,Rudareva sreća'', snimanom po motivima priče o blagu cara Radovana, koje se navodno nalazilo u kanjonu Jerme. Zbog toga je film poznat i pod nazivom ,,Blago cara Radovana''. Nastao je u cilju promocije samog rudnika, a finansirala ga je ,,Eskontna banka Beograd'', osnivač akcionarskog društva ,,Jerma''.

Prvi bioskop u pirotskom kraju radio je upravo u zgradi seoskog doma u Rakiti (podignut još 1921. godine) i to dugi niz godina, dok je u funkciji bio rudnik kamenog uglja ,,Nova Jerma''.

Najveća proizvodnja uglja zabeležena je 1929. (oko 60000 tona), ali je od te godine počela naglo da opada. Posle perioda od desetak godina, sa puno uspeha i padova, rad na kopanju uglja je prekinut 1938. godine i rudnik nije radio sve do 1940. Može se reći da je pre Drugog svetskog rata to bila najveća promašena investicija u Kraljevini Jugoslaviji, jer je dug rudnika dosegao iznos od više desetina miliona tadašnjih dinara. Pruga je konačno ukinuta 1963. godine, neposredno nakon što je rudnik ,,Nova Jerma'' prestao sa radom.

Dok je rudnik radio, a i kasnije, u selu se mnogo umiralo od ugljene prašine (samo u toku jedne godine 45 rudara!). Po zatvaranju rudnika, rudari iz Rakite su posao i sreću tražili po rudnicima u istočnoj Srbiji, Bosni i Sloveniji. Zbog toga je Rakita prozvana ,,selom rudarskih udovica''.

O postojanju nekadašnjeg rudnika i jedne od najzanimljivijih železnica ex YU, u okolini Rakite postoji malo tragova - zgrada nekadašnje direkcije, nekoliko napuštenih rudarskih okana, tunela i mostova. I o tome ću detalnije nekom drugom prilikom. Zanimljivo je da ideja o ponovnom aktiviranju rudnika ,,Nova Jerma'' i danas postoji.

Do Rakite nije lako doći. Pored prilične udaljenosti od opštinskih centara, prvu ozbiljnu prepreku na mestu gde se, po izlasku iz Zvonca prema Babušnici, skreće na put za Rakitu, godinama je predstavljao stari most na Berinskoj reci. Preko njega se otežano prolazilo automobilima, a prelaz težim vozilima (kamionima i autobusima) je bio zabranjen. To su na svojoj koži godinama osećali i učesnici tradicionalnog letnjeg uspona na Ruj, koji iz tih razloga nisu mogli autobusima do Rakite već su do ovog sela morali da idu peške iz Zvonca.

Ono što je paradoksalno, neposredno pored starog mosta je početkom 2000-ih podignut nov, savremeni most, ali on dugo nije bio u funkciji zbog nerešenih imovinskih odnosa.

Kada sam se u avgustu ove godine, posle nekoliko godina pauze, uputio u Rakitu sa svojim kumom Marjanom, u želji da osvojimo vrh Ruj, prijatno sam se iznenadio kada sam video da je prelaz preko novog mosta na Berinskoj reci u funkciji.

Nadalje put do Rakite vodi kroz klisuru Rakitske reke. Prilično je uzan i neravan. Često su na njemu duboke bare i blato. U martu 2012. sam ga prepešačio zaleđenog po veoma hladnom vremenu. Zbog toga vam na ovoj deonici savetujem maksimalan oprez, bilo koje doba godine da je u pitanju.

Direkcija nekadašnjeg rudnika ,,Nova Jerma'' je na ulazu u selo. Malo dalje, nekada su se nalazile prodavnice, kafana, škola...

S druge strane Rakitske reke, na mestu gde se danas vrše pokušaji da se izgradi brana i tok ove reke usmeri u cevi prema Zvoncu, nalazi se stara zgrada zadružnog doma, u kojoj se nekad nalazio bioskop i koja odavno ne služi svojoj osnovnoj nameni:

Pamtim da nam je u junu 2014. godine poslužila kao zborno mesto i zaštita od kiše, pre polaska za obližnje selo Vuči Del i vrh Ruj na srpsko-bugarskoj granici.