Pirot i pirotski kraj

14dec2018 Posetite selo Vranište i njegovu zanimljivu okolinu

Vranište je selo koje se nalazi u zapadnom delu opštine Pirot. Od grada je udaljeno oko 19 km. Skretanje sa alternativnog puta Pirot - Bela Palanka, koji se u ovom delu pruža paralelno novom auto-putu, je posle sela Crnoklišta. Od ovog mesta, koje je obeleženo putokazom za Osmakovo, do Vraništa ima skoro 4 km asfaltnog puta.

Nešto niže od ove raskrsnice, u Nišavu se uliva Osmakovska reka. U kartama je nizvodno od Vraništa označena kao Vranašnica, a tako piše i na tabli na mostu. Na samom skretanju, s druge strane ove reke, nalazi se istoimena mahala - Vranašnica, sastavljena od desetak kuća. Nisam siguran kom selu ona pripada - Vraništu (prema nazivu), Crnoklištu (po blizini) ili možda obližnjem belopalanačkom selu Sinjac.

Na manje od kilometar ispred Vraništa, sa desne strane puta, na zaravnjenom platou, nalazi se crkvica neobičnog izgleda. Posvećena je Svetom Pantelejmonu, potiče iz XIX veka, a zaslugom dobrih ljudi i donatora obnovljena je 2005. Ovde se nekada, svakog 9. avgusta (na dan Svetog Pantelejmona), održavao veliki sabor meštana. Moja topla preporuka je da na putu do Vraništa obavezno posetite ovo mesto. Ja sam to učinio sa svojom porodicom u maju 2014:

Odmah nakon crkve stićićete u selo Vranište. Po popisu iz 2002. imalo je 165 stanovnika, a nekada i mnogo više. Selo je verovatno dobilo ime po vranama kojih je uvek bilo mnogo na oranicama u toploj i plodnoj dolini Osmakovske reke u kojoj se nalazi.

Zastanite kod česme u centru sela, prošetajte njegovim sokacima i razgledajte stare kuće.

Baš tu u centru, iza velike česme, nalazi se stara zgrada seoske zadruge. Kada sam zadnji put bio u Vraništu, u januaru ove godine, bila je spremna za renoviranje:

Ovde sa desne strane, iz pravca Ragodeša, dolazi jedan potok koji se uliva u Osmakovsku reku. Nadmorska visina je oko 400 m.

U monografiji sela Vraništa iz 2005. pronašao sam i jednu zanimljivu priču, o tome kako su se u selima ovog kraja nekada rešavali sporovi:

Nekada su se seljaci okupljali na zborovima da bi se dogovarali o korišćenju zajedničkog prostora i imovine (ispasišta, česme, vodopoji, mostovi, topila, putevi, groblje, crkva, škola, obroci, zapisi), a i da reše zajedničke aktuelne probleme (npr. požar, masovno uginuće stoke, poljske štete, vršidba, berba kukuruza, navodnjavanje, održavanje puteva, rad zadruge, krađe, svađe, parnice). Zbor je birao predstavnika sela koji se zvao kmet, a birao je i lica koja su vršila zajedničku službu: svinjara, poljaka (čuvara polja), birova (glasnika), ključara crkve, kontrolora vodovoda i sl.

Kmet je, kao seoski starešina, rešavao sporove među seljacima. Ako je slučaj teži, kmet je zatvarao krivca u ,,koš''. To je bila seoska zgrada u kojoj su imućniji seljaci ostavljali žito (pšenicu i kukuruz) ,,za ne daj Bože'', ako nekog meštanina zadesi neka nevolja (npr. požar). Jedna prostorijica u ,,košu'' bila je ,,apsa''. Bila je okovana samo letvama, pa je moglo da se vidi ko je ,,uapsen''. To je bio nekakav ,,stub srama''.

Selo je kao celina ismejavalo svoje ,,crne ovce'', stalno ih navodilo kao loše primere i tako vaspitavalo mlade. Svoje najbolje članove je isticalo kao primere za ugled i tako mlađima određivalo put kojim treba da idu.

Kada sam poslednji put bio u ovom kraju, 3. januara 2018, produžio sam putem iz Vraništa prema susednom Osmakovu. Na otprilike pola puta između ova dva sela i na granici njihovih atara ostavio sam auto i krenuo seoskim putem uz potok Dlboki dol.

Namera mi je bila da proverim da li ima tragova jednog od najstarijih arheoloških lokaliteta u pirotskom kraju. Međutim, uverio sam se da su na mestu nekadašnjeg praistorijskog naselja danas samo šume, pašnjaci i obradive površine. U gornjem delu potoka nalazi se jak izvor koji 1973. godine kaptiran i daje najveću količinu vode za potrebe sela Vraništa.

Praistorijski lokalitet u ataru Vraništa je još 1934. godine obišla američka ekipa za praistorijsku arheologiju. U delu koji se naziva Stranje konstantovano je postojanje praistorijskog naselja. U daljim ispitivanjima koja je sprovodio Muzej Ponišavlja u Pirotu prikupljeno je dosta arheološkog materijala za koji je utvrđeno da pripada kasnom neolitu i ranom eneolitu ili bakarnom dobu (period oko IV milenijuma pre nove ere). Pretpostavka je da se radi o naselju većih razmera na blagoj padini kraj potoka i izvora. Kuće su verovatno bile nadzemne, od ukopanog kolja sa prepletom, pravougaone osnove, srednjih i manjih dimenzija.

Na ovom mestu je šezdesetih godina prošlog veka pronađena bronzana statueta kovača, poznata pod nazivom ,,Kovač iz Vraništa''. Urađena je tehnikom livenja, malih je dimenzija (visine 8 cm, dimenzija postolja 5x3.4 cm) i na njoj je predstavljen nag kovač u sedećem položaju, prekrštenih nogu, u trenutku kada kuje neki predmet na malom nakovnju. Ova scena iz svakodnevnog života nastala je verovatno krajem VIII i početkom VII veka pre naše ere u nekoj od peloponeskih radionica. Jedna je od najstarijih bronzanih figura nađenih na prostoru Srbije.

Statueta ,,Kovača iz Vraništa'' danas se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu. Ja sam bio oduševljen kada sam je video u okviru arheološke postavke na prostoru Pirotskog gradića, u maju 2017. Kako izgleda ova prelepa figurica, možete videti na internetu.

Zanimljivo je da su i u južnom delu atara sela Vraništa, kao i u samom naselju, pronađeni fragmenti kasnoantičke i ranovizantijske keramike, ostaci sakralnih objekata i ranohrišćanske bazilike sa martirijumom (deo crkve u kome se nalazi grob nekog mučenika), koja je verovatno korišćena u periodu od IV do VI veka naše ere (Vukadin Mitić, Predrag Pejić, Dragoljub Zlatković, Rajko Vidanović: ,,Vranište''; Pirot, 2005).

Trajanje relacije: oko 1.5h

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: lepa dolina Vranašnice ili Osmakovske reke (verovatno najlepša u proleće), neobična Crkva Svetog Pantelejmona

Rizici: blato u pojedinim delovima godine