10feb2021 Visočka Ržana - nekadašnji centar Gornjeg Visoka

Jedno je od sela u pirotskoj opštini koje pripada kraju koji se naziva Visok. Udaljena je oko 27 km od Pirota, nalazi se na mestu gde se Dojkinačka reka uliva u Visočicu, na oko 700 m nadmorske visine. Slično nekim drugim selima u pirotskom kraju, koja su nekada bili ekonomski i administrativni centri manjih područja (Krupac, Temska, Kalna, Ljuberađa, Veliko Bonjince, Strelac, Zvonce...), i Visočka Ržana danas preživljava teške trenutke. To je teško razumeti jer su praktično sva sela u njenoj okolini uspela da se, zahvaljujući prirodnim atrakcijama, nađu na turističkoj mapi opštine Pirot. Čak su i moje fotografije Visočke Ržane prilično stare.

Priču o Visočkoj Ržani započinjem na oko 1 km pre sela. Ovde reka Visočica, na svom toku ka oko 4 km udaljenom selu Rsovci, pravi oštar zavoj i približava se putu na svega 50-ak metara. Tu se nalazi jedan lepi vir za kupanje. Fotografije koje slede su od 21. decembra 2013:

Nedaleko od ovog mesta, bliže selu, u podnožju brda Bilo, Visočica je usekla jednu kratku i duboku dolinu:

Meni je u decembru 2013. izgledala veoma lepo. Nisam odoleo iskušenju da siđem do reke i fotografišem je iz blizine:

Na ulazu u Visočku Ržanu iz pravca Rsovaca i Pirota, s leve strane puta, nalazi se napuštena karaula JNA. Na fotografijama od 17. aprila 2011. možete videti da su u pitanju kvalitetni objekti, koji se uz relativno mala ulaganja mogu prenameniti u zgrade za smeštaj planinara ili u svrhu letnjih škola u prirodi:

Idući dalje, prema centru sela, nailazi se na prvi od dva velika mosta. Ovaj prvi se nalazi na Visočici:

Visočica je nepredvidiva planinska reka. Kada nabuja slika sa mosta izgleda ovako (5. februar 2017):

Ispod betonske konstrukcije se nalazi jedna česma, a tu se mogu uočiti i ostaci starog mosta koji je nekad premošćavao reku:

Ne smem da zaboravim da spomenem da se pre mosta, s desne strane puta, nalazi spomen-ploča, posvećena jednom potresnom događaju iz Drugog svetskog rata:

U selo se ulazi praktično po prelasku mosta na Visočici. Prolaznicima u oči odmah upada infrastruktura. Nažalost sve više ljudi samo prolazi kroz Visočku Ržanu, bez zadržavanja, na putu do atraktivnih turističkih lokaliteta na Staroj planini. Ovde se nalaze male stambene zgrade i imate osećaj da ste u nekoj varošici ili gradiću. U ne tako davnoj prošlosti Visočka Ržana je s punim pravom zasluživala to poređenje i epitet centra čitavog kraja:

U velikoj zgradi u centru sela nekada su se nalazile pošta, stanica milicije, ambulanta, mesna kacelarija. U selu je bio veliki broj učitelja, policajaca, vojnika, oficira, činovnika... Visočka Ržana je važila za najživlje selo u ovom delu pirotske opštine.

Najverovatnije ime Visočke Ržane označava mesto u Visoku gde se nekada gajila raž, odnosno mesto izloženo jakom vetru (gde ,,rže vetar''). Nedaleko od Pirota, u Pirotskom polju, postoji selo Poljska Ržana, za čije prve stanovnike se smatra da su doseljenici iz Visočke Ržane.

Prema podacima sa Vikipedije (https://sr.wikipedia.org/wiki/Височка_Ржана), selo je 2011. godine imala svega 23 stanovnika, prosečne starosti preko 70 godina. Prema informacijama koje su stigle do mene, trenutno zimske dane u njemu provodi manje od deset stalno nastanjenih ljudi. Podaci o broju stanovnika u prošlosti govore o neverovatnoj i strmoglavoj depopulaciji. Visočka Ržana je pedesetih godina prošlog veka imalo skoro 600 stanovnika. U selu se čuvalo nekoliko hiljada ovaca. Otprilike tada, možda neku godinu kasnije, počinje masovno iseljavanje Visočana u Pirot, Niš, Beograd, Vojvodinu i druga mesta. To je cena koju je ovoj kraj platio procesu industrijalizacije gradova. U poređenju sa selima u nižim krajevima, Visočka Ržana nikada nije bila posebno veliko selo, ali je zahvaljujući svom povoljnom položaju, na ušću velikih reka i raskrsnici važnih puteva, oduvek predstavljala središte Gornjeg Visoka.

Zanimljivo je da je selo imalo 386 duša po popisu iz 1879. godine, nakon oslobođenja od Turaka. Jedno vreme tu su se nalazili carinarnica (ćumruk) i sedište Pogranične žandarmerije. Kada je 1955. godine formiran Pirotski srez (imao 128 hiljada stanovnika!), sedište jedne od sedam njegovih opština bilo je upravo u Visočkoj Ržani. Ona je predstavlja centar za šest susednih sela: Rsovce, Slavinju, Rosomač, Brlog, Dojkince i Jelovicu.

Selo nema svoju crkvu, ali se u njegovom ataru, nekoliko kilometara severno, nalazi Manastir Svete Bogorodice ili tzv. Visočki manastir. To je jedan od manastira na najvećoj nadmorskoj visini u pirotskom kraju i do njega se najlakše dolazi putem od popularnog izletišta Vrelo. O njemu sam na stranicama svog bloga pisao u avgustu prošle godine.

Odmah iza zgrada u centru sela, dolazi se na most na Dojkinačkoj reci (neki smatraju da je reč o Jelovičkoj reci i da se oko 3.5 km uzvodno, na Vrelu, Dojkinačka reka u stvari uliva u Jelovičku reku):

Spoju dve velike i značajne staroplaninske reke je teško prići, a u proleće 2011. ušće je izgledalo ovako:

Mogli bi da kažemo da južni deo atara Visočke Ržane (leva obala Visočice) pripada planini Vidlič. Ona se strmo uzdiže iznad sela, u obliku zida, do visine od oko 1400 m. Severni deo atara nalazi se na padinama Stare planine.

Na izlazu iz sela prema izletištu Vrelo, nalazi se raskrsnica puteva. Pravo se produžava za Vrelo, Jelovicu, Brlog i Dojkince. Desno se skreće za Slavinju, Rosomač i dimitrovgradska sela (Izatovce, Braćevce, Kamenicu, Senokos, Donji i Gornji Krivodol...). Ako imate malo avanturističkog duha, predlažem vam da po lepom vremenu napravite automobilom kružnu relaciju Pirot - Visočka Ržana - Slavinja - Donji Krivodol - Smilovci - Dimitrovgrad - Pirot, u dužini od oko 92 km. Proćićete kroz predele neverovatne lepote.

Levo od pomenute raskrsnice je zgrada napuštene seoske škole - objekat čija tužna priča najbolje oslikava sudbinu Visočke Ržane. U srećna vremena, posle Drugog svetskog rata, to je bila osmogodišnja škola sa osam učionica, kuhinjom i drugim propratnim objektima. Pohađalo ju je i preko 500 đaka. Učitelji nisu putovali svakodnevno iz Pirota, već su preko nedelje bili smešteni u zgradi u centru sela, odnosno u privatnim seoskim kućama. Školu je 1968. pohađalo 289 učenika. Nažalost, odavno nije u funkciji. Bilo je ideja da se preuredi i adaptira za boravak đaka iz pirotskih škola leti, ali one nisu sprovedene u delo. Pre sedam godina je izgledala ovako (danas je sigurno u još gorem stanju):

Trajanje relacije: oko 3h

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: usnulo i nepravedno zapostavljeno visočko selo koje ima sve preduslove za budući razvoj; nekadašnji administrativni centar Gornjeg Visoka sa dve prelepe reke i fantastičnim okruženjem - Vrelo, Manastir Svete Bogorodice, Rosomački vrh, Slavinjsko grlo...

Rizici: nema