Pirot i pirotski kraj

5jun2021 Belopalanačka sela Donji i Gornji Rinj

Utisku o izolovanosti Donjeg i Gornjeg Rinja doprinose, pre svega, nadmorska visina na kojoj se sela nalaze (770 odnosno 820 m), kao i njihov položaj u središtu Svrljiških planina. Loš makadamski put sa konstantnim usponom od Moklišta, taj utisak samo dodatno pojačava. 

Prvi put sam ovaj kraj belopalanačke opštine posetio 19. maja 2012. Relaciju sam ponovio 14. jula 2015, kada mi je pešačka tura u dužini od oko 13 km, od Moklišta do Gornjeg Rinja i nazad, izuzetno prijala nakon napornog dana na poslu. Za razliku od prvog dolaska, kada me u tome onemogućila jutarnja magla, pogled na okolne planinske vrhove ovog puta bio je mnogo bolji. Fotografije u ovom članku nastale su upravo tokom druge posete, pre skoro šest godina.

Za polazak sam izabrao napuštenu školsku zgradu u Moklištu, nekada velikom belopalanačkom selu, o kome sam pisao 15. oktobra 2020. (,,Arhiva predloga''). Nedaleko od nje skreće se levo za seosku crkvu i sela Donji i Gornji Rinj:

Put je tvrd i nasipan. Po izlasku iz Moklišta vodi po visoravni. Mogu se videti košnice i lovačke čeke:

Lep je pogled unazad, ka Belopalanačkoj kotlini, Suvoj planini i Šljivovičkom visu. Zatim se ulazi u duboku i teško prohodnu dolinu Rinjskog potoka (tzv. ,,Ždrelo''), gde je uspon nešto blaži. S leve strane je vrh Gradac (885 m), a desno je Ravna glava (900 m).

Do česme iz 1939. godine, koja se nalazi na ulazu u Donji Rinj, bilo mi je potrebno manje od sat vremena hoda:

Par slika nastalih u prolazu kroz Donji Rinj:

Donji Rinj je početkom XX veka bio u sastavu Mokliške opštine, Belopalanačkog sreza, Pirotskog okruga. U selu je 1953. godine živelo 250 ljudi. Poslednji raspoloživi podaci sa Vikipedije kažu da ih je 2002. popisano 13. Usledio je strmoglavi pad broja stanovnika. Ne smem ni da zamislim koliko je danas. Zanimljivo je da je u međuratnom periodu u selu radila osnovna škola, koja je 1938. godine premeštena u Gornji Rinj.

Na izlazu iz Donjeg Rinja nalazi se farma iz 1986. godine. U srećna vremena imala je i do 3500 ovaca i 500 koza, ali je napuštena sredinom devedesetih godina. Od 2008, kada je imovinu propalog Poljoprivredno-industrijskog kombinata iz Bele Palanke kupila jedna firma iz Pirota, farma je ponovo ,,živa’’ i na njoj se čuvaju koze. (http://www.ekapija.com/news/927735/kozji-sir-sa-obronaka-svrljiskih-planina-pirotska-firma-borjana-ozivela-napustenu-farmu; tekst od 19.06.2014; preuzeto iz lista ,,Ekonometar’’)

Ljudi zaduženi za funkcionisanje ove farme, drvari sa svojim velikim i teškim kamionima, lovci, ljubitelji prirode i sakupljači lekovitog bilja, kao i retki stanovnici Bele Palanke i Niša, poreklom iz ovih krajeva, praktično su glavni preostali posetioci dva zaboravljena sela.

Neposredno iznad farme koza, na putu za Gornji Rinj, nalazi se spomen-česma, simbol prohujalih teških, ali slavnih vremena ovog slobodarskog kraja. Tu je 1941. godine planula prva ustanička puška u ovom delu jugoistočne Srbije i započela je borba protiv fašističkih osvajača. Zbog buntovne prirode svojih meštana i orijentisanosti prema partizanima, sela Donji i Gornji Rinj pretrpela su velika razaranja tokom Drugog svetskog rata - paljenje kuća, škola i pojata, ubijanje, mučenje i internaciju svojih stanovnika.

Gornji Rinj je od Donjeg udaljen samo 1.5 km ili dvadesetak minuta hoda, i od njega ga razdvaja samo jedan prevoj. Tu se nalazi jedan stari spomenik, odnosno obročni krst:

Gornji Rinj je smešten u lepoj dolini, zaštićenoj od hladnih vetrova sa severa obroncima Rinjske planine. Ispred su Kruševica (1142 m) i Kovina (1202 m). Zeleni vrh, najviši vrh Svrljiških planina, odavde nije daleko u pravcu severozapada:

Selo deluje avetinjski pusto i podseća na muzej na otvorenom. Pojedinci pokušavaju da od njega naprave etno-selo, kako piše na tabli na ulazu u ovo mesto.

Obično su u pirotskom kraju sela sa prefiksom ,,donji’’ - bliža gradu, veća, razvijenija i pružaju bolje uslove za život, od onih sa prefiksom ,,gornji’’. U slučaju sela Rinj, to je tačno jedino za udaljenost od grada, odnosno prvog većeg naseljenog mesta. Svi ostali ,,epiteti’’ nekada su pripadali udaljenijem Gornjem Rinju. Danas oba sela od gašenja praktično čuva par starih meštana, kao i mali broj ljudi koji navrate samo vikendom ili provedu deo leta u kraju svojih predaka. Gornji Rinj je posle Drugog svetskog rata brojao preko 400 ljudi, 2002. godine - 10, 2011 - samo 2... Ovo je selo sa najvećom nadmorskom visinom u opštini Bela Palanka.

Pored napuštenih i oronulih kuća, najznačajniji objekat u selu je spomen-česma posvećena meštanima, koji su izginuli u ratovima. Podignuta je 1972. godine, ali nažalost, odavno sa slavine ove česme ne teče voda. Do nje sam stigao nakon dvadesetak minuta hoda od farme iznad Donjeg Rinja:

Za ljude koji žive u Pirotu ili Beloj Palanci, koji vole prirodu i interesuju se za prošlost svog kraja, a od destinacija ne očekuju previše, poseta selima Donji i Gornji Rinj može predstavljati izuzetno prijatan poludnevni izlet.

Trajanje relacije: oko 4h

Zahtevnost relacije: srednja (3/5)

Karakteristike: poseta nekadašnjem ustaničkom i stočarskom kraju na obroncima Svrljiških planina, sada nepravedno zapostavljenom i zaboravljenom od svih

Rizici: kraj je pust, nemojte da vas iznenadi ako tokom nekoliko sati boravka u njemu ne sretnete nijednog čoveka; ide se makadamskim putem pa ne bi trebalo da bude problema sa snalaženjem