Pirot i pirotski kraj

14nov2021 Crvena Reka, Vrandol i Crveni Breg (Bela Palanka)

Siguran sam da ćete se složiti sa mnom da smo ranije, pre izgradnje auto-puta, češće prolazili kroz Crvenu Reku. Ovom selu ću u tekstu koji sledi posvetiti najviše pažnje. Sada na putu za Niš ili Beograd prolazimo samo rubom tog značajnog belopalanačkog sela, jer savremeni auto-put od njega povija na jug i dalje produžava ka Glogovcu i Bancarevu, zaobilazeći teško prohodnu Sićevačku klisuru. Pri tom prolasku pored Crvene Reke možemo videti i selo Vrandol, dok Crveni Breg ostaje nedostupan našem pogledu i ,,sakriven'' iza brda.

Selo Crvena Reka je udaljeno od Pirota blizu 40 km i oko 9 km od Bele Palanke. Nalazi se na strateški važnom mestu, na ušću Crvene reke (po kojoj je dobila ime) u Nišavu. Ovde, na severnim obroncima Suve planine, naselja su postojala još u antičko doba. U prilog tome činjenica da su prilikom izgradnje Koridora 10, južno od Crvene Reke, na lokalitetu Kladenčište, pronađeni ostaci ranohrišćanske bazilike iz IV veka.

Samo naselje podigli su Turci u XIX veku, radi obezbeđenja puta i potreba putnika koji su prolazili tzv. Carigradskim drumom. Srbi se naseljavaju u većem broju tek posle oslobođenja od Turaka, prolaska železničke pruge i izgradnje železničke stanice 1888. godine. Crvena Reka postaje tipična drumska postaja na saobraćajnoj sponi istoka i zapada, veoma frekventna, sa svojim mehanama i trgovinama. Takav karakter naselja se održao sve do pre nekoliko godina, kada je izgradnja novog auto-puta premestila tokove ljudi i robe na južni obod sela. (Letopis škole ,,Jovan Aranđelović'' u Crvenoj Reci)

Sledeće fotografije ilustruju saobraćjani značaj ovog mesta, uz napomenu da su nastale u februaru 2012. i martu 2014. godine, da se u međuvremenu dosta toga izmenilo i da je moguće da više ne odgovaraju realnosti:

Pogotovo je Crvena Reka bila prolazno mesto u letnjim mesecima, kada je veliki rizik predstavljao prelazak puta koji prolazi kroz sredinu naselja. Ukoliko uzmemo u obzir da vozovi ovde prolaze sve ređe, da praktično nema više međunarodnih putničkih vozova prema Sofiji i Istanbulu, jasno je da je Crvena Reka izgubila svoj nekadašnji tranzitni značaj. S druge strane, meštani su dobili deo preko potrebnog mira. Prema poslednjim raspoloživim podacima sa Vikipedije, u selu su 2002. godine živela 303 stanovnika. Crvena Reka je pomalo atipično selo, koje se ne uklapa u opštu demografsku sliku belopalanačke opštine i Pirotskog upravnog okruga, jer se minulih decenija broj stanovnika sela nije značajnije menjao. To je posledica migracija stanovnuištva iz viših predela u dolinu Nišave. Tako je neposredno posle Drugog svetskog rata, 1948. godine, u njoj živeo 261 stanovnik, a maksimum je zabeležen 1961. godine - 413.

Na nekoliko stotina metara udaljenosti od centra sela i magistralnog puta nalazi se ušće Crvene reke u Nišavu. Crvena reka, inače, nastaje spajanjem Toponičke i Vetanske reke nedaleko od Glogovca. Posle kiše je po pravilu mutna i obojena u crveno. Smatra se da Toponička reka prolazi kroz zemljište bogato gvožđem i da baš to Crvenoj reci daje karakterističnu boju. Na prvoj narednoj slici je izgled Crvene reke sa mosta u selu 26. februara 2012, a na preostale tri, od 8. marta 2014, prikazane su reka nizvodno od sela i njeno ušće u Nišavu (oko 270 m nadmorske visine):

Centralno mesto u selu zauzimaju Osnovna škola ,,Jovan Aranđelović'' i Crkva Svetih Ćirila i Metodija. Objekti se nalaze sa različitih strana magistralnog puta. Osnovna škola u Crvenoj Reci pokriva gotovo jednu trećinu opštine Bela Palanka. Školska zgrada je podignuta 1926. godine, zaslugom čoveka čije ime nosi. Jovan Aranđelović, bivši ratnik i narodni poslanik, dugo godina je bio paroh u Crvenoj Reci. Na njegovu inicijativu podignuta je i crkva u selu. Očigledno je bio dobar vizionar jer je pre izgradnje škole i crkve Crvena Reka bila malo mesto koje se tek razvijalo oko putničkih mehana i železničke stanice. Tek kasnije Crvena Reka se, zajedno sa susednim Vrandolom, razvila u drugo po veličini naseljeno mesto u opštini i postala važan saobraćajni i obrazovni centar. Današnji izgled škola je dobila 1960. godine:

Preko puta škole je velika crkva. Jedna je od najvećih i najlepših seoskih crkava i pirotskom kraju:

Crkva je zidana u periodu od 1934. do 1947. godine. Izgradnja je najvećim delom finansirana od strane Ministarstva vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije, jer su u njoj, ispod oltara, sahranjene kosti izginulih vojnika koji su poginuli na Špajskom brdu (južno od Crvene Reke), sprečavajući nadiranje Bugara u oktobru 1915. godine. U crkvi je sahranjen i sveštenik Jovan Aranđelović. Prethodnih decenija crkva je u potpunosti obnovljena, uključujući i ikonostas. (https://eparhijaniska.rs/parohije/а-н-белопаланачко/6372-belopalanačke-parohije-hramovi)

 

Vrandol sam posetio 27. oktobra 2016. Selo je praktično spojeno sa Crvenom Rekom i nalazi se na desnoj obali Nišave. Između Crvene Reke i Vrandola su pružni prelaz i most na Nišavi:

U jesen 2016. Nišava mi je ovde izgledala nestvarno lepo:

U selu su 2002. živela 372 stanovnika, a 1948. - 450. Nalazi se na krajnjim južnim padinama Svrljiških planina pa, za razliku od Crvene Reke, ima nešto jače izražen brdski karakter:

Ovako izgleda škola u Vrandolu, koja je počela sa radom 1951. godine:

Odavde se pruža lep pogled na Belopalanačku kotlinu, Crvenu Reku i padine Suve planine:

Istočno od sela se nalazi velika živinarska farma:

Treće selo u nizu, Crveni Breg, je malčice izdvojeno u odnosu na prethodna dva. Skretanje sa magistralnog puta se nalazi na oko 2 km od centra Crvene Reke, putem prema naselju Dolac i Nišu:

Crveni Breg je udaljen svega 1 km od ovog skretanja. Put je makadamski:

U jesen 2016. pejzaži su bili lepi:

Na otprilike pola puta do sela jedan potočić preseca put. Tu sam naišao na zanimljivo mesto:

I selo Crveni Breg je nekada bilo slično po veličini susednim selima Crvena Reka i Vrandol. U njemu su 1948. godine živela 447 stanovnika. Današnji broj ljudi bi trebalo da je višestruko manji. Zbog toga ne navodim podatak sa Vikipedije koji mi se za 2002. godinu čini nerealnim.

U centru sela se nalazi spomen-česma. Ovde je nadmorska visina oko 310 m:

Tokom svoja dva dosadašnja boravka u ovom selu, ja nisam sreo nikog. Zanimljivo je da se nedaleko od skretanja za Crveni Breg sa magistralnog puta Pirot - Niš, nalazi nekoliko zanimljivih mesta. Pre svega, to je napuštena železnička postaja:

Pored samog puta je i jedna bara ili omanje jezerce, dugačko stotinak metara. Verovatno ste ga primetili ranije kada ste prolazili putem za Niš. Nisam siguran da li se hrani vodom od potoka koji se prelazi na putu za Crveni Breg, ili ima neki sopstveni izvor. U svakom slučaju, u letnjem periodu sam ovde viđao i ribolovce, a u februaru 2012. bara je bila zaleđena:

Trajanje relacije: oko 2.5h

Zahtevnost relacije: srednja (3/5)

Karakteristike: sela u zapadnom delu belopalanačke opštine, koja se nalaze na samom magistralnom putu ili u njegovoj neposrednoj blizini, kao i nedaleko od novog auto-puta koji povezuje Pirot i Niš; lepa i zanimljiva crkva u Crvenoj Reci

Rizici: nema