Pirot i pirotski kraj

5mar2022 Na putu za Babin zub posetite knjaževačko selo Vrtovac

Posle skretanja za Babin zub u Kalni, nekadašnjoj rudarskoj varošici i centru kraja poznatog pod nazivom Budžak, put prolazi kroz nekoliko sela u južnom delu knjaževačke opštine. Drugo po redu, posle Inova, a pre Balta Berilovca, Mezdreje i Crnog Vrha, jeste Vrtovac. Mesto je od raskrsnice u Kalni udaljeno oko 3 km, od sedišta svoje opštine u Knjaževcu oko 32, a od Pirota tačno 40 km. Do susednog Balta Berilovca ima još oko 2 km, dok je hotel ,,Stara planina'' na Jabučkom ravništu udaljen 25 km.

Veći deo sela se nalazi uz levu obalu Trgoviškog Timoka, sa čije se suprotne strane uzdižu obronci Stare planine. Ovog puta ću više pažnje posvetiti delu sela koji se nalazi uz put, gde su smešteni i njegovi najvažniji objekti. Fotografije su nastale 11. januara 2015, tokom porodičnog proputovanja do Babinog zuba:

U delu sela koji se smatra centralnim, nalazi se veliki zadružni dom:

Preko puta zadružnog doma je spomenik meštanima sela izginulim u ratovima u XX veku, čije strahote, nažalost, nisu mimoišle ni ovo selo:

Tu je i osnovna škola. Njene slike su nastale u malo drugačijim vremenskim uslovima, 7. avgusta 2015. Mislim da je u međuvremenu dobila svoj novi izgled i da je renovirana:

Škola u Vrtovcu ne radi. Ne znam kada je izgrađena, ali očigledno reč je o lepom projektu. Arhitekta i građevinski inženjeri znali su svoj posao. Veličina zgrade govori da je u Vrtovcu i okolini bilo mnogo đaka. Kada je selo ostalo bez dece, škola je zatvorena. Iako je prošlo mnogo godina od prestanka s radom, zgrada se, uz malo popravki, može i danas koristiti.
Ulaz u školsku zgradu nadkriven je tremom. Istaknuti lukovi ukazuju na stilizovane doksate, karakteristične za narodnu arhitekturu ovih krajeva. Strukturu lukova, arhitekta je prosledio u unutrašnjost zgrade, vodeći đake do učionica.
(http://www.srbijaplus.net/vrtovac-knjazevac.htm, autor teksta Zoran Cvetković, Magazin za nacionalnu geografiju, kulturu i tradiciju - Srbija plus)

Vrtovac je 2002. godine brojao 212 stanovnika. Nekada je selo bilo mnogo veće pa je 1948. godine popisano 780 ljudi. Iako je dosta kuća u njemu napušteno, mnoge predstavljaju lepe primere tradicionalne, narodne arhitekture, a trem sa lukovima je u selima Istočne Srbije često njen neizostavni deo.

Vrtovac se nalazi na nadmorskoj visini od oko 390 m i ima prilično veliki atar koji se pruža severno (u pravcu Stare planine) i južno od sela (u pravcu brda Jalovik, na granici knjaževačke i pirotske opštine). Iz sela se lepo vide stene Babinog zuba, na gotovo 1400 m većoj visini:

Mnogo više i mnogo lepših jesenjih slika Vrtovca naći ćete u putopisu mog prijatelja Zorana Cvetkovića iz Beograda, na adresi koja je navedena pored priče o seoskoj školi.

Ono po čemu su Vrtovac i susedno selo Balta Berilovac nadaleko poznati jeste Molitva (Đurđevdanski obred), koja se nalazi na listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije. To je običajna praksa koja se izvodi jednom godišnje za Đurđevdan, 6. maja. To je seoska slava u Vrtovcu i praznik koji najavljuje buđenje prirode i blagostanje sela i okoline. 

Slavlje u Vrtovcu počinje još u petak pre Đurđevdana, kada ljudi iz sela beru lekovito bilje sa obronaka Stare planine, verujući da će se snaga bilja preneti i na ljude i stoku. Od ovih biljaka pletu se i čuveni Đurđevdanski venčići.

U Vrtovcu se tradicionalno na Đurđevdan organizuje i Etno festival „Đurđevdanski susreti – Molitva pod Midžorom”. Ova manifestacija je ustanovljena 2000. godine pod pokroviteljstvom Skupštine opštine Knjaževac i Zavičajnog muzeja u Knjaževcu i neguje tradicionalna obeležja staroplaninskog područja. Njen prvi deo organizuje se 6. maja u selu Vrtovac, na mestu zvanom Kalavat (gde se nalazi kapelica posvećena Svetom Đorđu), uz poštovanje svih starih običaja u prisustvu sveštenika. Narednog dana, 7. maja, održava se Etno festival u selu Balta Berilovac, uz sportsko-zabavne čobanske igre i takmičenja u spremanju zavičajnih specijaliteta i domaćih jela.

(https://sr.wikipedia.org/wiki/Молитва,_ђурђевдански_обред)

Trajanje relacije: oko 2.5h

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: zanimljivo selo u knjaževačkom Budžaku, koje zaslužuje da ga posetite na putu do skijališta na Babinom zubu ili u vreme održavanja tradicionalne manifestacije „Đurđevdanski susreti – Molitva pod Midžorom”

Rizici: nema