Pirot i pirotski kraj

18mar2022 Dolinom Zvonačke reke (Blatašnice) do ušća u Jermu

Dvadestih godina prošlog veka, na osnovu izuzuzetno povoljnih analiza o količinama i kvalitetu pronađenog uglja, ,,Eskontna banka Beograd'' je osnovala Akcionarsko društvo „Jerma a.d.“ za izgradnju i eskploataciju rudnika kamenog uglja u području sela Rakite.
Jedan od većih problema sa kojim su se susreli investitori bio je transport uglja od Rakite do državnih železnica. Najbliža železnička stanica bila je Sukovo (Belo Polje), na pruzi od Pirota prema tadašnjem Caribrodu. Od Sukova do Rakite trebalo je probiti prugu kroz do tada nepristupačne i divlje predele. Istovremeno je između ovih mesta trebalo savladati visinsku razliku od gotovo 450 metara.
Radovi na trasiranju i izgradnji pruge počeli su 1925. godine, a završena je sledeće 1926. Na trasi pruge probijeno je 14 tunela, izgrađeno više vijadukata od kojih je najveći bio na Berinskoj reci kod sela Zvonce, podignuto je nekoliko mostova preko reke Jerme i njenih pritoka i prosečene su tri, do tada neprohodne klisure, sa svojim kanjonima. Posebno su bili atraktivni delovi pruge kroz kanjone, sa puno kratkih tunela i useka. Ukupno je bilo položeno 33 kilometra koloseka, a izgradnja pruge koštala je 22 miliona tadašnjih dinara.
Najveća proizvodnja uglja bila je 1929. godine i iznosila je oko 60 hiljada tona. Od te godine proizvodnja je počela naglo da opada pa je 1932. godine iznosila 20 hiljada tona. Početkom aprila 1934. godine proizvodnja je obustavljena zbog nedostaka uglja. Krajem septembra sledeće 1935. godine rudnik je ponovo oživeo, ali samo u jednom reviru, dok su ostali već bili zarušeni.
Već 1933. godine dug rudnika je iznosio 60 miliona dinara, a nakon toga taj dug je sve više rastao. Nabujala reka Jerma odnela je 1937. dobar deo rudarske pruge od Trnskih Odorovaca pa skoro sve do sela Sukovo. Tom prilikom reka je odnela i železnički most kod Trnskih Odorovaca. Opravka i obnova pruge trajala je veoma dugo, verovatno zbog nerentabilnosti proizvodnje uglja.
Naredne 1938. godine Akcionarsko društvo prekida rad na kopanju uglja pa rudnik nije radio sve do 1940. Može se reći da je to pre Drugog svetskog rata bila najveća promašena investicija u bivšoj Kraljevini Jugoslaviji. Pruga je konačno ukinuta 1963. godine, nakon što je rudnik uglja u Rakiti prestao sa radom.

(Sajt www.zeleznice.in.rs / Forum ljubitelja železnica / Industrijske pruge / Nekadašnje industrijske pruge uskog koloseka u Srbiji / Pruga Sukovo (Belo Polje) - Rakita_Srpska ,,istočna'' pruga, tekst od 27.10.2013, autor ,,ivanjz'')

Na nekih 3 km posle Rakite, nekadašnji voz ,,Ćira'' je stizao u Zvonce i dalje kretanje nastavljao dolinom Zvonačke reke ili Blatašnice, sve do njenog ušća u Jermu kod sela Trnski Odorovci. Ova reka nastaje upravo u Zvoncu, spajanjem više vodenih tokova - Presečke, Našuškovičke, Berinske i Rakitske reke. Nizvodno od Zvonca Zvonačkoj reci se pridodaje i Vetrenski potok. Kratka, ali izuzetno atraktivna deonica pruge je vodila kroz kanjon Cedilku, koji se formirao neposredno nakon ušća Vetrenskog potoka i ispod Zvonačke Banje. Tu je ,,Ćira'' prelazio preko lepog kamenog mosta na levu obalu rečice.

Krajem zime 2012, tačnije 10. marta, rešio sam da obiđem donji tok Zvonačke reke, sve do njenog ušća u Jermu. Ostavio sam auto na oko 1 km pre Zvonačke Banje i krenuo putem koji je vodio u dolinu. Ovo mesto je sada obeleženo putokazom na kome je natpis ,,Muštar''. Pod tim imenom je u narodu poznat prelepi Manastir Svetog Jovana Krstitelja, koji se nalazi nedaleko od ušća dve reke, na desnoj obali Jerme.

Reka je duboko dole, u dnu doline. Kroz ogolele grane imao sam lep pogled na Asenovo kale (iznad kanjona Cedilke, 1033 m), na planinu Greben (najveći vrh Beženište, 1338 m) i na jednu isturenu mahalu sela Jasenov Del, na desnoj obali Zvonačke reke (Blatašnice):

Erozija tla je ovde veoma izražena:

Zatim sam naišao na tunel kroz koji su nekada prolazile rudarske kompozicije uskotračnom prugom. To je ,,svedok'' priče koju sam preneo na početku članka:

Sličan tunel se može videti i na izlasku iz Zvonca prema Rakiti. Zaobišao sam ovaj tunel i spustio se do ušća Zvonačke reke u Jermu. Ona ovde predstavlja granicu babušničke i dimitrovgradske opštine. Od skretanja sa asfaltnog puta za Zvonačku Banju bilo mi je potrebno dvadesetak minuta:

Zvonačka reka je najveća pritoka Jerme, reke čiji je tok izuzetno zanimljiv. Nastaje spajanjem Vučje reke i Grubine reke kod sela Klisura, nedaleko od Vlasinskog jezera u opštini Surdulica. Dužina njenog toka od Klisure do ušća, nizvodno od pirotskog sela Gradišta, je oko 63.5 km, a sa Vučjom rekom kao izvorišnim krakom oko 72 km. Dužina toka kroz Srbiju je oko 45 km, dok Bugarskoj (gde se reka zove Erma) pripada oko 27 km. Zanimljivo je da Jerma najpre teče oko 17 km kroz našu teritoriju, od izvora Vučje reke do sela Strezimirovci, zatim teče kroz bugarsko Znepolje i varošicu Trn, da bi se kod sela Petačinci ponovo vratila u našu zemlju i do ušća tekla još oko 28 km.

Nije bilo govora o prelasku na desnu obalu Jerme, tako da sam Manastir Svetog Jovana (Muštar) i Ćirince, mahalu Trnskih Odorovaca u podnožju planine Greben, fotografisao tek u povratku, sa visine:

Trajanje relacije: oko 2.5h (polazak iz Pirota)

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: delić trase nekadašnje rudarske železnice u donjem toku Zvonačke reke (Blatašnice) sa jednim dobro očuvanim tunelom; treba obići još atraktivniju deonicu kroz jedinstveni kanjon Cedilku, samo 1 km uzvodno i ispod Zvonačke Banje

Rizici: nakon marta 2012. nisam obilazio ovo mesto pa ne mogu da garantujem da su put i tunel u istom stanju koje sam vam predstavio u ovom članku