Pirot i pirotski kraj

24dec2022 Priča o Pirotskom gradiću

Grad Pirot, na obalama reke Nišave, nalazi se pod tim imenom već na starim rimskim geografskim kartama iz II i III veka. Pošto se nalazi na međukontinentalnom putu koji spaja srednju Evropu sa Azijom i Afrikom, kroz Pirot su prolazile mnoge vojske, rušile ga i palile, ali on je nadživeo sve svoje osvajače. Najupečatljiviji svedok burne prošlosti grada jeste utvrđenje Gradić, koje se nalazi na ulasku u grad iz pravca Niša, na desnoj obali reke Bistrice i u podnožju brda Sarlaha.

Nema tačnih podataka o njegovom postanku. Jedino se pretpostavlja da je podignut pre Kosovskog boja, u XIV veku, mada su u njemu nađeni i tragovi ranijih epoha, pa i tragovi iz vremena vladavine Rimljana. U svojim putopisima pominju ga još srednjevekovni putopisci, na svojim proputovanjima ka Carigradu (Saška Velkova i Mila Panajotović: Putopisci o Pirotu i pirotskom kraju, Muzej Ponišavlja Pirot, 2012). Evo nekih od pominjanja:

Francuski putopisac Bertrandon de la Brokijer prošao je kroz Pirot u proleće 1433. godine. Njegova beleška o Pirotu je najstariji i najopširniji topografski opis Pirota i prvi put se grad u putopisnoj literaturi pominje pod ovim imenom. Po njemu je Pirot ,,neveliki, neutvrđeni grad u ravnici na reci Nišavi, pored kojeg se nalazi tvrđava''.

Jakob Betcek, opisujući svoj boravak u Pirotu decembra 1564. godine, kaže: ,,Dva sata pre smrkavanja došli smo u jedan grad nazvan Pirot. U njemu je rođen car Pir. Ispred tog grada na steni, između dve manje, teče reka pored koje se nalazi stari zamak. Na kratkom rastojanju iznad zamka izdiže se kamenita planina, u čijem podnožju, blizu jednog zida zamka, na tri mesta izvire hladna i bistra voda''. 

Nemački putopisac Stefan Gerlah piše da je jula 1573. godine prošao pored ,,velikog naselja sa tvrđavom, nazvanog Šarkoj'' (turski nazivi Pirota - ,,Šehirkoj'' ili ,,Šehirćoj'', skraćeno ,,Šarkoj'' ili ,,Šarćoj'', sa značenjem ,,gradsko ili varoško selo'').

Melhior Bezolt je boravio u Pirotu septembra 1584. godine: ,,Pored Pirota, na jednoj visokoj steni nalazi se stari opusteli zamak. Nedaleko od njega postoji jedan izvor u čijoj blizini je rimski imperator Marko Antonije, koji je vladao pre 1400 godina, porazio germansko pleme Gota''.

Georg Hristof fon Najčic, plemić Saksonske grofovije, tokom svog prvog proputovanja kroz Pirot 1631. godine, pominje ovaj grad kao XII poštansku stanicu na Carigradskom drumu (Niš je bio XIII). Za vreme svog drugog putovanja 1634. bio je oduševljen činjenicom da je celo mesto bilo popločano kamenim pločama što je bila retkost u turskom carstvu. Piše da se ,,Pirot prostire na dužini od 3 milje'' i da se u njemu nalazi jedna stara tvrđava, napuštena i nenaseljena. 

Jedan od najslavnijih otomanskih putopisaca, Evlija Čelebija, navodi da se tvrđava nalazila u dobrom stanju kada je u Pirot ušla austrijska vojska, 1689. godine.

Prema knjizi Radmile Vlatković, Zaštićeno spomeničko nasleđe Pirota (2012, tekst ,,Pirotski grad''), lokalitet koji danas nazivamo Pirotskim gradom jeste srednjevekovno zidano vojno utvrđenje, uz desnu obalu rečice Bistrice, nedaleko od njenog ušća u Nišavu. Čine ga Gornji i Srednji grad, podignuti u XIV i XV veku, i Donji grad, nastao početkom XIX veka. Predanje ga vezuje za vojvodu Momčila, ujaka Kraljevića Marka, koji je boravio u Pirotu kao najamnik cara Dušana. Zbog toga je Pirotski gradić poznat i kao ,,Momčilov grad''.

U narednim vekovima, u zavisnosti od jačanja ili slabljenja turske moći, Pirotski gradić je imao veći ili manji značaj kao vojna fortifikacija. Najstariji crtež tvrđave, slikan sa jugozapada, potiče iz sredine XVIII veka. Čuveni austrijski arheolog, putopisac i etnograf, Feliks Kanic, koji je više puta posetio Pirot u drugoj polovini XIX veka, ostavio je za sobom i dragoceni akvarel, na kome je Pirotski grad prikazan iz pravca zapada. Na njemu se pored visokog Gornjeg grada prvi put vide bedemi donjeg grada sa glavnom Niškom kapijom.

Neposredno pre oslobođenja Gradić je služio Turcima kao barutni magacin. Oni su ga digli u vazduh decembra 1877, prilikom napuštanja grada. Snažna eksplozija se tom prilikom čula nadaleko. Gradić je oštećen i za vreme Srpsko-bugarskog rata 1885. godine, kada ga je prilikom povlačenja zapalila bugarska vojska. Tada je pretrpeo najveća oštećenja. Nažalost, u narednom periodu je nastavljeno oštećivanje i ruiniranje Pirotskog gradića, posebno u Prvom svetskom ratu, pa čak i nakon Drugog svetskog rata, sve do prvih konzervatorsko-restauratorskih radova, koji su otpočeli 1970. godine.

U arhitektonskom smislu kompleks utvrđenja Pirotski grad se sastoji iz pomenuta tri dela: Gornjeg (najviši i najzbijeniji), Srednjeg i Donjeg (najprostraniji). Na najvišoj tački nalazi se Donžon kula, koja dominira nad čitavim kompleksom. Ukupno u Gradiću postoje četiri kule. Donji grad je imao tri ulazne kapije: Nišku, Stambol i Knjaževačku. Cela tvrđava je građena od kamena, u vidu debelog zifda oko kojeg se nalazi kanal sa vodom. Po čitavoj dužini bedema formirane su u turskom periodu karakteristične puškarnice, a preko kanala je nekad postojao pokretni most koji se spuštao pomoću lanaca.

Na prostoru Donjeg grada postojali su sledeći objekti: Oficirski dom (izgrađen krajem XIX veka, danas objekat u kome su prostorije Muzeja Ponišavlja i stalna arheološka postavka), zgrada vojnog magacina (takođe podignuta krajem XIX veka, porušena početkom 50-ih godina prošlog veka), pekara (građena između dva svetska rata, porušena, vidljiva u temeljima) i bazen za kupanje (izgrađen 1953. na mestu magacina stradalog u eksploziji 1885. godine, ne koristi se od 80-ih godina XX veka i zatrpan je pre nekih 5-6 godina). Ubrzo nakon bazena izgrađen je i gradski park.

Pirotski gradić je 1953. godine proglašen za kulturno dobro, a 1979. za spomenik kulture od velikog značaja. Korišćen je za scenografiju nekoliko domaćih filmova od kojih je najpoznatiji ,,Boj na Kosovu'' iz 1989. godine. U decembru 2018. godine je ponovo otvoren za posetioce nakon temeljnog renoviranja. Tada sam ga posle dužeg vremena posetio sa svojom porodicom:

Trenutno se radi na uređenju parkinga južno od Gradića i odmah do petlje na Kaleu, na samom ulazu u grad. Na taj način će pristup ovom objektu biti još bolji i bezbedniji za brojne posetioce iz samog Pirota, ekskurzije iz drugih gradova u Srbiji, kao i za turiste iz susedne Bugarske.

Trajanje relacije: oko 30 min

Zahtevnost relacije: laka (1/5)

Karakteristike: spomenik kulture i jedna od najvećih turističkih atrakcija Pirota, koja se nalazi nedaleko od samog centra grada; ulaz je slobodan i u zimskom periodu tvrđava je otvorena za svoje posetioce do 17h 

Rizici: nakon renoviranja, koje je završeno 2018. godine, poseta tvrđavi je potpuno bezbedna