Pirot i pirotski kraj

16nov2019 Jalovik Izvor i Šesti Gabar (opština Knjaževac)

U Jalovik Izvoru sam ranije bio nekoliko puta. Češće sam prolazio, na putu za svrljiška sela Periš i Lozan. Do ovog sela se stiže putem za Knjaževac, preko Temske, Cerove i vodopada Bigar. Reč je o selu koje zauzima veliku površinu jer se sastoji iz više međusobno udaljenih mahala. Prva od njih, na koju se nailazi iz pravca Pirota, nalazi se u podnožju velikog brda Jalovik. Udaljena je od Pirota oko 34.5 km i nalazi se oko 2 km ispred Kalne:

O zanimljivom brdu Jalovik (istočno odnosno desno od puta ka Jalovik Izvoru i Kalni) i njegovoj ulozi u Velikom ratu ću detaljnije drugom prilikom, kada budem pisao o obližnjem knjaževačkom selu Stanjinac.

Par stotina metara nakon zaseoka prikazanog na prethodnim fotografijama, nalazi se važna raskrsnica puteva. Desno se produžava za Kalnu, Babin zub i Knjaževac, a levo se skreće za glavni deo sela Jalovik Izvor i Svrljig. Ovo je najkraća veza Niša sa ski-centrom na Staroj planini, a tom deonicom se možete spustiti i starim putem u Belu Palanku (kvalitet puta je prilično loš!).

Ja sam krenuo levo, ka Jalovik Izvoru. Ova deonica puta je široka i odlična, može se voziti i u petoj brzini:

Put prati dolinu Izvorske reke i prolazi kroz još neke mahale Jalovik Izvora. Posle otprilike 3 km od raskrsnice ispred Kalne, stiže se u centar ovog nekada velikog sela. O tome svedoče brojne napuštene kuće, kao i veličina groblja na ulazu u selo.

Centar sela Jalovik Izvor je udaljen oko 38 km od Pirota. Po poslednjim raspoloživim podacima na Vikipediji, iz 2002. godine, selo je imalo 238 stanovnika. Neposredno posle Drugog svetskog rata, 1948. godine, bilo ih je desetostruko više - čak 2151. Po ovome se Jalovik Izvor svrstavao u jedno od najvećih sela, ne samo u pirotskom i knjaževačkom kraju, već i u jugoistočnoj Srbiji. U periodu od 1955. do 1965. godine selo je bilo u sastavu opštine Kalna, a nakon ukidanja ove opštine nalazi se u sastavu opštine Knjaževac.

Zanimljivo je da je knjaževački (nekada gurgusovački) kraj ušao u sastav Kneževine Srbije još u vreme Prvog srpskog ustanka (oslobođen 1808. godine zaslugom Hajduk Veljka Petrovića), odnosno dosta ranije u odnosu na pirotski kraj, koji je sve do 1877. godine bio pod Turcima. Turska osveta je u Pirotu i okolini bila užasna pa je veliki broj ljudi u tom periodu prebegao iz Ponišavlja i bugarskog Znepolja u Knjaževačku (Gurgusovačku) nahiju.

U centru Jalovik Izvora su napuštene zgrade zadružnog doma, škole, mesne kancelarije, kao i prodavnica i veliki spomenik. Posvećen je meštanima izginulim u ratovima u XX veku.

Koliko je ovo selo nekada bilo jako i živo, neka posluži i sledeća fotografija. Na njoj je plakat koji sam zatekao na jednoj seoskoj kapiji:

Blizu centra sela, sa druge strane Izvorske reke, nalazi se Crkva Svete Petke. U odnosu na moju prethodnu posetu od pre nekoliko godina, dobila je i pomoćne prostorije:

Posle obilaska ,,znamenitosti'' ovog veoma zanimljivog sela, produžio sam dalje putem prema Svrljigu. Odmah nakon centra sela počinje uzbrdica i put krivuda, a njegova širina je ovde manja. Nakon 2.5 km dolazi se do mesta gde se odvaja put za još jedno udaljeno knjaževačko selo, Šesti Gabar. U njemu do sada nisam bio i ovog jutra sam imao nameru da ga obiđem. Sa odvajanja za Šesti Gabar, koje se nalazi na oko 570 m nadmorske visine, vidi se i Babin zub na Staroj planini:

Do centra sela Šesti Gabar, takođe sastavljenog iz više mahala, od ovog mesta ima 3.5 km. Put ide polukružnom linijom tako da se ovo selo nalazi severno od Jalovik Izvora, ili slikovito rečeno ,,iza brda''. Prva deonica puta je zaista odlična, a zatim, nakon još jedne raskrsnice na koju se dolazi iz pravca Periša i Svrljiga, postaje nešto lošijeg kvaliteta:

Sa ove raskrsnice se levo pruža lep pogled na Svrljiške planine (u avgustu ove godine sam se peo na njihov najviši vrh). Odmah zatim put ulazi u dolinu Šestogabarske reke. Bio sam okružen prizorima jeseni:

Nakon 40 minuta hoda asfaltom, stižem u centar sela neobičnog imena - Šesti Gabar. I ono je nekada bilo veliko - 1948. godine brojalo je 1404 stanovnika, a 2002. - 173. Od šezdesetih godina prošlog veka beleži strmoglav pad broja svojih žitelja. Još 1872. godine selo je imalo osnovnu školu. Od Pirota je udaljeno oko 45 km, a od centra svoje opštine u Knjaževcu čak 39. Po tome spada u najudaljenija sela knjaževačke opštine.

U centru sela zatičem tužnu sliku - napuštenu veliku školsku zgradu i nigde ,,žive duše'':

Spomen-obeležja ispod zgrade škole su takođe u vrlo lošem stanju. Zanimljivo je da postoje dva spomenika. Jedan je noviji, sa petokrakom na vrhu i imenima poginulih u Drugom svetskom ratu. Odmah do njega je starija spomen-česma, sa spiskom onih koji su poginuli u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. Spisak na drugom spomeniku je, kao i u Jalovik Izvoru ali i uopšte u selima pirotskog kraja, mnogo duži.

Pošto sam još na raskrsnici gde sam ostavio automobil uočio putokaz koga nije bilo ranije, za Crkvu Bogorodice Trojeručice, rešio sam da je posetim. Međutim, našao sam se u problemu. Nisam znao gde se tačno nalazi, a nisam ni imao koga da pitam. Pretpostavio sam da put za crkvu produžava od centra sela pa sam krenuo njime:

Nakon nekoliko minuta mi se osmehnula sreća. Dobijam potvrdu da sam na pravom putu i da do seoske crkve ima 3 km. Odlučujem da idem do kraja, bez obzira na prilično rastojanje:

Ovu deonicu sam prešao brzim hodom za tačno 37 minuta. Put vodi severo-zapadno od sela, jednom dolinom, uglavnom kroz šumu. Kraj se zove Minsko krajište:

Na vrhu doline dolazim na prevoj, na kome se nalaze jedna kuća i ogromni mirosani hrast. Sa ovog mesta sam u pravcu severa ugledao drugu dolinu i u njenom dnu traženu crkvicu:

Spust u dolinu ću upamtiti po dve stvari. Sreo sam lovce, a tokom kretanja u pravcu crkve sam čuo više uzastopnih pucnjeva u daljini. Drugo, na istoku sam mogao da vidim venac Stare planine i dobro poznate vrhove: Babin zub, Žarkovu čuku, Prilepski vrh, Midžor... Najupadljiviji je bio Dupljak, koji je sa svoja 2032 m praktično drugi vrh po visini na Staroj planini u Srbiji, odmah iza Midžora (2169 m):

Crkva Bogorodice Trojeručice se nalazi u delu sela Šesti Gabar koji se naziva Strezovica. Prilično me iznenadila izgledom i veličinom. Očekivao sam da vidim urušenu seosku crkvicu, a na moje veliko iznenađenje zatekao sam sledeći prizor:

Koliko sam uspeo da razumem, podignuta je 2012. godine. Čak sam i ušao unutra i zapalio sveće, ali mi je bilo neprijatno da fotografišem unutrašnjost crkve jer sam tamo sreo jednog čoveka. Pošto je bio hrišćanski praznik Đurđic, bio je zauzet duhovnim aktivnostima, a ja nisam želeo da ga uznemiravam. Kasnije sam saznao da je taj čovek po zanimanju građevinski inženjer i da je investitor, projektant i izvođač radova na crkvi. Njegovo ime je Hadži Mile Veličković.

Nakon obilaska ovog nadasve interesantnog mesta, krenuo sam istim putem nazad. Primetio sam da se magla u međuvremenu proširila iz doline levo od crkve na sam plato gde se ona nalazi. Pomislio sam da sam imao sreće u dolasku kada sam sa prevoja ugledao crkvu i da bih možda i odustao da slučajno nisam mogao da je vidim zbog magle.

I za kraj još jedna zanimljivost. Pred samim selom Šesti Gabar sam u povratku rešio da prekratim put na jednom mestu. Prošao sam kroz seosko groblje koje se nalazi bukvalno u šumi. Iznenadio me broj starih nadgrobnih spomenika i krstova koji su vremenom do polovine potonuli u tlo. Bilo je očigledno da je Šesti Gabar nekada bio veliko i razvijeno selo i da je imao mnogo veći značaj nego danas.

Od crkve do mesta na putu Jalovik Izvor - Periš, gde sam ostavio automobil, trebalo mi je 1h 5 minuta hoda (oko 6.5 km).

Trajanje relacije: oko 5 h

Zahtevnost relacije: srednja (3/5), ide se putem

Karakteristike: zanimljiva knjaževačka sela koja su nekada imala mnogo veći broj stanovnika nego danas; lepa šetnja do šestogabarske Crkve Bogorodice Trojeručice u mahali Strezovica

Rizici: blato na putu od Šestog Gabra ka crkvi, kraj je pust - divlje životinje!