Izvor, Sveti Jovan i Krupac

5jan2020 Izvor, Sveti Jovan i Krupac

U skladu sa vremenskim prilikama, raspoloživim vremenom i zdravstvenim stanjem (prehladio sam na kraju prošle godine tokom potrage za Crkvom Svetog Spasa iznad Gulenovaca), odlučio sam da za svoju prvu relaciju u 2020. izaberem posetu kraju koji nikako ne spada u grupu ,,manje poznatih''. To su jedna od najvećih pirotskih sela, koja se nalaze istočno od grada - Izvor i Krupac. Ovog puta u fokusu su bila njihova tri pravoslavna hrama.

Kad obilazite Izvor i Krupac, ne treba očekivati nikakva iznenađenja. Praktično, zbog blizine grada, reč je o prigradskim selima, koja su poslednjih decenija, zahvaljujući prilivu stanovništva iz Visoka i drugih udaljenijih krajeva pirotske i dimitrovgradske opštine, ublažila strmoglavi pad u broju svojih stanovnika. Reč je o selima čije stanovništvo svakodnevno odlazi do Pirota, do kojih funkcionišu redovne autobuske linije, koja imaju asfaltirane sokake, u kojima rade dobro snabdevene prodavnice, u kojima se još uvek vrši otkup mleka i održavaju gastronomsko-turističke manifestacije, i koja imaju jaka domaćinstva sa kompletnom poljoprivrednom mehanizacijom. Drugačije rečeno - na najbolji mogući način koriste povoljnosti blizine grada.

Zbog toga će se moja prva ,,putopisna reportaža'' u 2020. razlikovati od dosadašnjih. Više će biti nalik na foto-reportažu, a pokušaću da je ,,obogatim'' nekim podacima koje možda niste znali.

Da bih izašao na put za Izvor i Krupac, morao sam da po dijagonali ,,presečem'' Pirot. Skretanje za Izvor je udaljeno od moje kuće u naselju Barje oko 4.7 km:

Pogled na selo sa puta prema Krupcu i sa igrališta lokalnog FK ,,Napredak'':

Dom kulture u centru sela:

Gornji deo sela sa karakterističnim kanalom za vodu i skretanje levo za školu i seosku crkvu:

Seoska škola - čista, lepa, funkcionalna; istureno odeljenje gradske OŠ ,,Sveti Sava'':

Odmah iznad škole je Crkva Svete Trojice (Izvor je sedište parohije za nekoliko sela) - podignuta 1845. godine, verovatno na temeljima starog hrama koji je poreklom iz XV veka, obnovljena 2004:

Vrelo u gornjem delu sela, posebno je bogato vodom u proleće:

Izvor je, prema predanju, dobio ime po izvorima hladne vode koji se nalaze u najvišem delu naselja, neposredno ispod strmog krečnjačkog odseka. Njihova ukupna izdašnost se procenjuje na oko 40-50 l/s. Nekada se selo Izvor zvalo ,,Paša-izvor''. Pominje se da je u doba Rimljana ovde bilo neko naselje, ali je ono za vreme Turaka porušeno. Imanje oko izvora dobio je neki paša, koji je, da bi imao radnike za obradu zemlje, pozivao ljude da se na njemu nastanjuju. Tako je došlo do naseljavanja ljudi iz Visoka, Pokrovenika, Zavoja, Šugrina i drugih sela. Meštani smtaraju da je selo staro više od 300 godina. U početku se prostiralo prema brdu, a tokom vremena se spustilo u ravnicu.

Znatan deo atara sela je u dolini Nišave i vrlo je plodan, a u podnožju Vidliča su vinogradi koji spadaju u red najboljih u pirotskom kraju. Veći deo atara je na obroncima Vidliča, bezvodan je, pretežno pod čestarom i slabim pašnjacima, pa odgovara sitnom stočarstvu, po kome je Izvor takođe poznat. Kao jedno od najbogatijih pirotskih sela, Izvor je uvek bio privlačan za udavače, pa je važilo: ,,Izvor da je, pa i za potpor da je.''

(Dr Jovan V. Ćirić i Novica Živković: Legende i predanja o selima pirotskog kraja - Pirotski zbornik br. 19-20, 1994)

Izvor je 2011. godine imao 729 stanovnika. Dosta više ih je bilo posle Drugog svetskog rata (1948) - 1217.

Put od Izvora prema Krupcu i Crkva Svetog Jovana Glavoseka, levo od samog puta, na mestu zvanom Rakovica, udaljenom oko 1.5 km od skretanja za selo Izvor:

Predstavlja spomenik kulture (kulturno dobro), udaljeno od grada oko 5.5 km. Podignuta je na mestu stare crkve, kao spomen-kosturnica palim borcima u ratovima za oslobođenje od Turaka (1876/77) i u ratovima od 1912. do 1918. godine. Restaurirana je 2000. godine.

Već sam pisao da je na prostoru Pirota u XV i XVI veku bilo poznato i više sela koja su danas nepoznata. Jedna od njih su Donja i Gornja Rakovica, koja su se nalazila upravo u blizini Crkve Svetog Jovana, između Izvora i Krupca. Prema jednoj priči, selo Donja Rakovica se raselilo 1837. godine zbog epidemije kuge. Navodno se većina stanovništva odselila u mesto gde se danas nalazi beogradska opština Rakovica, pa je po tome ona i dobila ime.

Između Izvora i Crkve Svetog Jovana, na nepun kilometar istočno od sela, nalazi se vojni objekat, nekadašnji centar veze i obaveštavanja, koji je bio na udaru avijacije NATO-a u proleće 1999. godine. Prve avionske bombe koje su pale na teritoriju opštine Pirot u aprilu 1999, pogodile su upravo ovo mesto. Slike od 04. aprila 2013, kada je još uvek ovaj objekat bio u funkciji:

Severno od Izvora i Svetog Jovana pruža se uz Vidlič nekoliko dolova. Svi oni vode u pravcu Basare, sela u podnožju Basarskog kamena. Sveti Jovan je i omiljeno vikend-naselje Piroćanaca sa puno lepih voćnjaka i vinograda.

Ulaz u Krupac, danas jedno od najvećih, a nekada najveće pirotsko selo (2011. godine - 1302 stanovnika, 1948. - čak 2711!) - oko 1.5 km posle Svetog Jovana:

Ako Gnjilan i Poljsku Ržanu smatramo za pirotska prigradska naselja, Krupac je najveće selo. Ovo je svakako jedno od najbogatijih sela u opštini Pirot i u Pirotskom upravnom okrugu. Takođe, ovo je jedno od sela u opštini koje zauzima najveći atar. Zanimljivo je da o poreklu njegovog imena nema legendi, tipičnih za većinu drugih pirotskih sela. Prema priči, Krupac je nastao spajanjem više nekadašnjih sela koja su se nalazila na ovom području - Brćinog Čiflika i Čakr Izvora (oba u blizini Krupačkog jezera), Mačkovog Čiflika i Omer-Spajinog Čiflika.

Skretanje za Crkvu Svetog Nikole na glavnom putu kroz selo:

Crkva Svetog Nikole u Krupcu potiče iz prve polovine XVII veka. Za spomenik kulture proglašena je 1984. godine, a crkveni kompleks pored nje čine i dobro očuvani zvonik (vidljiv izdaleka) i parohijski dom (sedište Krupačke parohije):