Pirot i pirotski kraj

11jan2020 Krupac, Dolac i Gradište (opština Bela Palanka)

Prvo selo na ,,listi'' za obilazak bilo je Krupac. Ne treba ga mešati sa pirotskim Krupcem, mada oba sela imaju nešto zajedničko - nalaze se u podnožju planina srednje veličine (pirotski Krupac - Vidliča, a palanački - Svrljiških planina) i oba su bogata vodom, tj. u njima ili u njihovoj blizini se nalaze moćna vrela iskorišćena za vodosnabdevanja gradova u okruženju.

Skretanje za Krupac nalazi se na magistralnom putu Pirot-Niš i udaljeno je od Pirota oko 40 km, a oko 12 km od Bele Palanke. Radi boljeg objašnjenja, za Krupac se skreće između dva velika palanačka sela - Crvene Reke i naselja Dolac:

Do sela ima još oko 1 km puta. Uzput treba preći most na Nišavi:

Auto smo ostavili u centru sela. Krenuli smo ka objektu koji sam želeo da pokažem Milanu, a koji se nalazi u zapadnom delu sela. U pitanju je čuveno Krupačko vrelo. Na putu do njega fotografisali smo veliku napuštenu zgradu seoske zadruge i dom belopalanačkih izviđača:

Selo Krupac je u doba vladavine Turaka, u XVI veku, nosilo naziv Gornji Krupac. Posle Drugog svetskog rata u selu je živelo 450 stanovnika, a po podacima iz 2002. ostalo ih je 144.

Dolazimo do objekta Vodovoda u okviru koga se nalazi vrelo. Prvo iznenađenje - kanal koji odvodi višak vode sa vrela u Nišavu je potpuno suv:

Kada sam poslednji put bio ovde, maja 2014, slika je bila potpuno drugačija:

Novo iznenađenje - radnik obezbeđenja Vodovoda nas uočava i informiše da je fotografisanje u zoni Krupačkog vrela zabranjeno. Pokušavam s Milanom da dođem do nekog pogodnog mesta i vrelo slikam sa visine, ali čuvar je uporan i ne zanima ga naše objašnjenje da smo samo u ,,turističkoj'' poseti. Na kraju, pristaje da nas uvede u ograđeno područje i pokaže nam vrelo izbliza. Nažalost ova epizoda ostaje nedokumentovana, a kako je Krupačko vrelo izgledalo u proleće 2014. (8. marta i 24. maja) možete da vidite na sledećim fotografijama:

Na moje zaprepašćenje, zatičemo ogromnu rupu prečnika desetak metara i dubine nekoliko desetina metara. Rupa je prazna, a na njenom dnu primećivala se mala količina vode. Radnik obezbeđenja je nov i nije znao da nam kaže da li je ovo redovna pojava u ovo doba godine ili je tome doprinela nezapamćena jesenja suša. Podsećam se priče iz svoje knjige i činjenice da izdašnost Krupačkog vrela veoma varira u toku godine. Priču prenosim u celosti:

Krupačko vrelo izbija na oko 280 m nadmorske visine, ispod visokog i skoro vertikalnog stenovitog odseka, na mestu gde se strane Svrljiških planina strmo spuštaju u Belopalanačku kotlinu. Ovo je jedno od najjačih vrela u pirotskom kraju, a spada i u red najizdašnijih kraških vrela istočne Srbije. Istovremeno pripada i tipu kraških vrela koja prividno presušuju i smanjuju svoju izdašnost u zavisnosti od klimatskih promena. Takva vrela po pravilu imaju duboko položene i veoma prostrane pećinske kanale, u kojima se javljaju velike količine akumulirane vode.
Krupačko vrelo je dobilo ime ,,Modro oko’’, zbog vode modro-zelenkaste (mestimično plavičaste) boje i njene velike dubinske prozračnosti. Modro-zelenkasta boja vode potiče od stena i vodenih trava, a svetlo plavičasta se javlja u najdubljim delovima vrela. Boja se menja tokom dana zbog podneblja i visine sunca, ali uvek dominira njena zelenkasta varijanta.
Ovo vrelo se odlikuje velikim oscilacijama proticaja. Merene vrednosti su od minimum 118 do maksimalno 10000 l/sek. Prosečna višegodišnja izdašnost ovog vrela iznosi 914 l/sek. Kvalitet vode je veoma visok tokom cele godine, tako da se samo uz mere dezinfekcije lako dovodi na kvalitet potreban za snabdevanje naselja vodom.
Krupačko vrelo je uključeno u sistem vodosnabdevanja grada Niša 1984. godine. Rešenje je tako izgrađeno da je u samo vrelo ugrađena usisna cev prečnika 900 mm, kojom se omogućuje obaranje nivoa vode u vrelu za oko 9 m u odnosu na ivicu preliva. Voda se iz vrela dovodi u pumpnu stanicu cevovodom po principu natege. Zahvaćena voda se iz bazena pumpne stanice potiskuje u obližnji rezervoar i u cevovod prečnika 800 mm, koji se priključuje u zajednički cevovod sistema, prečnika 1200 mm.
Vodozahvat je izgrađen pregrađivanjem vrtičastog udubljenja branom. Nije vršeno pokrivanje, to jest ostvaren je vodozahvat otvorenog tipa, po uslovu Društva za zaštitu prirode, da ostane vaspitno-instruktivni punkt, kao karakterističan primer karstnog (kraškog) vrela.

Pomešanih utisaka Milan i ja smo napustili Krupac i njegovo vrelo. Preovladava mišljenje da bi ovakav prirodni fenomen mogao da se iskoristi u obrazovne i turističke svrhe te da je tolika briga o jednom izvoru vode za piće možda i preterana i nasleđena iz prošlih vremena. S druge strane, u blizini su prometni putevi i pruga koji povezuju Evropu i Aziju pa opasnost po stanovnike najvećeg grada južne Srbije realno i postoji.

Vraćamo se na magistralni put prema Nišu. Naša sledeća stanica je naselje Dolac, tipično drumsko mesto:

Poput nekih drugih naselja u Pirotskom okrugu (Belo Polje kod Sukova, Beleš kod Dimitrovgrada, palanačka Crvena Reka) naselje Dolac je novijeg datuma i razvilo se nakon izgradnje magistralnog puta Pirot-Niš. Zbog toga se broj ljudi koji žive u ovom mestu nije značajnije menjao u poslednjih nekoliko decenija i kreće se oko 450.

Nismo se dugo zadržavali u naselju Dolac. Želeo sam da Milanu pokažem gde se nekada nalazilo staro selo Dolac, iz koga su se ljudi masovno iselili u obližnje naselje. Samo 1 km dalje od centra naselja Dolac, prema Nišu, nalazi se veliki kamenolom. Tu je skretanje za sela Dolac i Gradište:

Put je uzak, a od ovog mesta do sela Dolac ima oko 2 km. U selu koje se nalazi u podnožju Svrljiških planina početkom ovog veka živela su 72 stanovnika. Danas ih je sigurno dosta manje.

Na jednom proširenju nalazi se zadružni dom. Odatle put produžava u pravcu Gradišta, do koga ima još oko 3 km. Mesto prikazano na sledećim slikama može da posluži kao polazna tačka za osvajanje najviše kote Svrljiških planina, Zelenog vrha (1334 m). Do ovog vrha se može i iz Krupca, a Milan, zet Darko i ja smo ga avgusta prošle godine osvojili sa suprotne, svrljiške strane, iz sela Lozan.

U Gradištu, belopalanačkom selu na granici sa teritorijom grada Niša, bio sam nekoliko puta, a poslednji put u aprilu 2016, sa svojim kumom Marjanom, u okviru uspona na Pleš, vrh Svrljiških planina visine 1267 m. Uverio sam se da je pogled sa uzvišenja Čuka (pored sela) na Sićevačku klisuru jedan od najlepših i zbog toga sam svojevremeno u povratku iz Niša tamo vodio i članove svoje porodice. Ovog puta sam rešio da Milan i ja u selo dođemo jednim drugim putem, iz same Sićevačke klisure.

Nekoliko kilometara dalje od kamenoloma ,,Dolac'', između petog i šestog tunela na magistralnom putu kroz Sićevačku klisuru, nalazi se jedno autobusko stajalište. Na obližnjem parkingu ostavljamo auto i krećemo ka selu kroz uzan prolaz u steni, poznat pod nazivom Ćirićev ili Ćirin prolaz:

U blizini sela Gradišta nalazi se dolina Velji dol koja se sužava u istoimenu krečnjačku klisuru. U njoj potok, koji je nekada pokretao vitlove šest vodenica, nestaje kao ponornica. U najnižem delu kanjona potok je usekao ždrelo, koje su niški planinari nazvali ,,Ćirićev prolaz'', po čoveku koji je prvi, posle Drugog svetskog rata, prošao kroz njega, pomažući se alpinističkim tehnikama. Radnici koji su radili na izgradnji Nišavske magistrale 1964. godine su miniranjem stena ovde prosekli stazu, a na magistrali je postavljena autobuska postaja. Na taj način je meštanima Gradišta, koje se nalazi iznad kanjona, omogućen brži pristup magistralnom putu i kamenolomu kod manastira Sveta Petka, gde je priličan broj ljudi tada imao zaposlenje. Inače, glavni put do sela vodi iz naselja Dolac na magistralnom putu i asfaltiran je tek 1986. godine. Pojedine deonice ovog puta, od velikog kamenoloma pored magistrale dugačkog oko 5 km,  danas su u veoma lošem stanju. (Jovan Ćirić: Gradište - hronika sela, Niš 2006)

Milan i ja najpre prolazimo kroz kratak, uzak i suv kanjon, prateći stazu koja se dobro razaznaje. Staza zatim vodi na rub doline Velji dol i produžava ka selu:

Sa porastom nadmorske visine imamo sve lepši pogled na Sićevačku klisuru, gde se ,,sudaraju'' masivi Svrljiških planina i Suve planine. U pravcu istoka postaje vidljiva bazna stanica (ili repetitor) na brdu Čuka, pored Gradišta, naš krajnji cilj:

Bez ikakvih problema se približavamo selu stazom koju njegovi meštani koriste kao prečicu do magistrale i autobuskog stajališta:

Posle pola sata hoda od magistrale ulazimo u selo Gradište i brzo stižemo do seoske crkve posvećene Svetoj Petki:

Crkvica je izgrađena u poslednjoj deceniji XIX veka, na odvajkada sakralnom mestu (crkvištu). U crkveni prostor je najverovatnije iz spoljne sredine prenet zapis posvećen Svetoj Petki. Zvono crkvice, koje potiče iz 1906. godine, posle Drugog svetskog rata je podignuto sa zemlje na betonske nosače, ali je sama crkva zatvorena i delimično porušena 1947. Nedavno je obnovljena:

Prenosim još podataka o ovom zanimljivom selu koje sam pronašao u njegovoj monografiji. Da budem iskren, oduševila me kvalitetom tekstova tokom čitanja pre nekih 5-6 godina i svakako je jedna od najkvalitetnijih knjiga zavičajne literature u pirotskom kraju:

Gradište je prvo selo na ulazu u Sićevačku klisuru s belopalanačke strane, s desne strane Nišave. Položaj sela, naročito naselja na ivici kanjona, podseća na položaj lastinog gnezda. Nalazi se na oko 445 m nadmorske visine. Od središta opštine u Beloj Palanci Gradište je udaljeno oko 19 km, od okružnog centra u Pirotu oko 48 km, a od Niša oko 34 km.

Atar sela je prilično veliki i prostire se od kanjonskog dna na Nišavi na jugu, do grebena Svrljiških planina. Selo je okruženo atarima belopalanačkih sela - Dolac i Crnče, niških - Ostrovica i Sićevo, kao i svrljiških - Beloinje, Crnoljevica, Okruglica i Gulijan. Planinski masiv Svrljiških planina odvaja gradiški atar od Svrljiške kotline sa severa, istovremeno ga izlaže južnoj klimatskoj ekspoziciji i štiti od hladnih uticaja sa severa. Zbog toga Gradište ima nešto toplije podneblje u odnosu na susedna sela s druge strane Svrljiških planina.

Na brdu Čuka su sačuvani ostaci nekadašnjeg utvrđenja (,,grada'' ili ,,kastela'') koje je čuvalo i branilo ulaz u Sićevačku klisuru. Ovde je prolazio i bočni ogranak ,,Via militarisa'' (u odnosu na glavni pravac preko Ploča) koji je preko Sićeva vodio iz belopalanačke kotline za Niš ili obratno. Po utvrđenju (,,gradini'') koje se tu nalazilo još u doba Justinijana (VI vek) i čiji se ostaci još raspoznaju, selo Gradište je dobilo ime, nakon kolonizacije od strane Slovena u VII i VIII veku. Zbog toga se ovo selo se smatra jednim od najstarijih u belopalanačkoj opštini, sa najstarijim autohtonim rodovima i stanovništvom. Predstavlja i, zajedno sa susednim Crnčem, poslednje selo šopskog kulturnog uticaja prema zapadu. Prva sledeća sela - Ostrovica, Ravni Do i Sićevo, pripadaju moravskom kulturnom uticaju, a gravitaciono-tržišno su orijentisana ka Nišu.

Prema zabeleškama putopisaca, naročito s dubrovačkog područja, ovaj kraj je zajedno sa Sićevačkom klisurom, u srednjem veku predstavljao ,,okean šuma''. S obzirom na pošumljenost i neprohodnost, podataka o ovom i susednim selima u daljoj prošlosti nema. Mimikrijski sakriveno na ulazu u Sićevačku klisuru, Gradište je, u ovom krševitom i teško pristupačnom kraju, pružalo dosta dobro i sigurno skrovište i pribežište pred poterama ili osvetom turskih gospodara ili krdžalija. Takođe, ovaj kraj je bio povoljno utočište i za hajdučke družine. Zbog toga su Turci u ovu oblast nerado zalazili.

Pre Drugog svetskog rata je u okolini Gradišta, po kazivanju starijih meštana, bilo oko 75 pojata. Zastarevanjem sela i gašenjem stočarskog fonda, njih nekoliko preostalih predstavljaju samo neme spomenike nekadašnjeg života Gradišta. Na pojatama se nekada provodio veliki deo godine, a na suvim južnim padinama Svrljiških planina stoka se napajala rosom, snežnicom ili vodom iz vrtača i krečnjačkih pukotina. Zanimljivo je da su neke od pojata zakupljivali majstori iz pirotskog kraja i pretvarali ih u radionice za izradu pirotskog kačkavalja.

Stara seoska četvororazredna osnovna škola podignuta je 1930. godine pored crkvice. Posle Drugog svetskog rata izgrađena je nova školska zgrada na ulazu u selo, ali je zbog pomanjkanja đaka 1957. godine prestala sa radom. Oronulu školsku zgradu meštani su obnovili, ali uz drugačiju namenu - prvobitno za galeriju slika, a zatim za planinarsko-turističke svrhe, kao dom kulture i seoski zadružni dom. (Jovan Ćirić: Gradište - hronika sela, Niš 2006)

Gradište je 2002. imalo 65 stanovnika, a 1948. godine - 541. Selo je, kao i čitav ruralni deo jugoistočne Srbije 60-ih i 70-ih godina prošlog veka zadesio talas ekslozivne migracije stanovništva, a Milana i mene je zabrinula činjenica da smo tokom polučasovnog boravka u ovom selu primetili dim sa krova samo jedne kuće i sreli svega dva čoveka. Zanimljivo je da i ovo selo ima svog ,,imenjaka'' u opštini Pirot. Pirotsko selo Gradište, na putu za Dimitrovgrad, mnogi i danas nazivaju njegovim starim imenom - Zaganica.

Uputili smo se ka brdovitom uzvišenju Čuka (551 m) koje se nalazi na samom rubu Sićevačke klisure. Ovo mesto je proglašeno za ,,vidikovac'' jer se sa njegovog temena pruža prekrasan pogled na Sićevačku klisuru, brdo Oblik (901 m) iznad Ostrovice i greben Svrljiških planina sa vrhom Pleš i Zelenim vrhom. U odnosu na moju poslednju posetu ovom mestu 2016. godine, na Čuki je podignuto i odmorište:

Veliki pozdrav od Milane i mene sa ovog prelepog mesta i jednog od najlepših vidikovaca u pirotskom kraju:

Trajanje relacije: oko 4h

Zahtevnost relacije: srednja (3/5)

Karakteristike: zanimljiv kraj na zapadu Pirotskog okruga: prelepo Krupačko vrelo, selo Gradište sa neobičnim položajem, zanimljivom istorijom i fenomenalnim pogledom na Sićevačku klisuru

Rizici: pristup Krupačkom vrelu i fotografisanje nisu dozvoljeni; dolazak u Gradište preko Ćirićevog prolaza i obodom klisure moguć samo po suvom i lepom vremenu