Pirot i pirotski kraj

1mar2020 Gradište (Zaganica) i Srećkovac (Čorin Dol)

Do skretanja za Gradište stigao sam ,,starim'' magistralnim putem za Dimitrovgrad. Nadvožnjak koji prelazi preko traka auto-puta nalazi se na oko 15 km od Pirota. Glavni, stari deo sela se nalazi s druge strane Nišave, odnosno Ginske, i od ovog mesta je udaljen nepun kilometar. Uzput se prolazi kroz donji, noviji deo sela, na levoj obali reke:

Reka Ginska sa mosta na ulazu u selo izgleda ovako:

Nakon mosta je raskrsnica. Desno se ide za gornji deo sela, a levo za izvorište po kome je selo Gradište poznato. Ja biram desni put i pratim tok jednog potočića. Ubrzo pronalazim jako vrelo:

Nastavljam strmom seoskom uličicom ka gornjem delu sela. Uzput zastajem kod stare osnovne škole. Slično velikom broju sela u pirotskom kraju, zatičem tužnu sliku:

U centru Gradišta je veliki zadružni dom sa prodavnicom. Preko puta njega je spomen-česma. Put dalje produžava za deo sela koji zadire u dubinu planine Vidlič.

Stari naziv sela Gradišta je Zaganica i on se i dalje često koristi u lokalnoj komunikaciji. To je bilo naselje u blizini tvrđave koju je podigao rimski car Konstantin radi odbrane carskog druma. Svoje staro ime selo je dobilo po nekom turskom spahiji Zaganu, a sadašnji naziv Gradište - 1902. godine po odluci vlasti. I pored povoljnog geografskog položaja, počev od Drugog svetskog rata broj stanovnika sela beleži konstantan pad - 1948. godine popisano je 352 ljudi, a 2002. - svega 86.

Neposredno do zadružnog doma je veliki strujni transformator vidljiv izdaleka. Odavde se pruža lep pogled na auto-put i prugu, kojima svake godine prođe milionski broj ljudi:

Odlučujem da se ne vraćam istim putem. Silazim niz strmi odsek kod transformatora i izlazim na put koji treba da me odvede do ušća odnosno spoja dve reke - Ginske i Jerme:

Ovim putem sam poslednji put prolazio u januaru 2011. po dubokom snegu. Ušće je od poslednjih kuća u Gradištu udaljeno manje od 1 km. Nalazi se u podnožju jednog brdašca karakterističnog glavičastog oblika. Posle ušća Temštice u Nišavu kod Staničenja, ovo je najveće ušće reka u pirotskom kraju. Nalazi na nadmorskoj visini od oko 415 m:

Nedavno sam u članku o dimitrovgradskim selima Trnski Odorovci, Iskrovci i Petačinci pisao o reci Jermi. Sada ću dati nešto više podataka o drugoj sastavnici reke Nišave - reci koju meštani ovog kraja nazivaju Ginska. Ona izvire u Bugarskoj, ispod vrha Kom na Staroj planini (2016 m). Dužina toka kroz Bugarsku iznosi 51 km. Pošto prolazi kroz selo Ginci u Bugarskoj, poznata je pod nazivom Ginska reka, mada je mnogi i tamo nazivaju Nišava (u to sam imao prilike da se uverim u bugarskoj varošici Godeč). Tek od ušća Jerme, nedaleko od sela Gradišta, reka zvanično dobija ime Nišava (tako su nas učili i u školi). Ovo je stalna tema brojnih rasprava u Pirotu i Dimitrovgradu. Ukupna dužina toka kroz Srbiju je 151 km, od čega 43 km pripada opštini Pirot. Površina sliva Nišave je oko 3950 km², od čega Srbiji pripada oko 2715 km² ili 69%. Najveći protok Nišave zabeležen je 1963. - oko 197 m³/s, a najmanji 1950. - svega 1.3 m³/s.

Nekoliko stotina metara nizvodno od sastava dveju reka Nišava izgleda ovako:

U povratku do mesta gde me čekao automobil prolazim pored izvorišta ,,Gradište'', koje se nalazi neposredno ispod seoske škole i strmog odseka sa transformatorom. Ovde su ostaci starih vodenica. Vrelo je prilično izdašno, ali je ograđeno i ograničen mu je pristup. Samo povremeno se priključuje na sistem vodosnabdevanja Pirota. Poučen iskustvom iz januara ove godine, kada smo Milan Jovanović i ja imali neprijatnosti prilikom obilaska vrela u belopalanačkom selu Krupac, odlučujem da sebi ne komplikujem život i vrelo slikam samo izdaleka:

Zauzvrat, prenosim jedan tekst iz zavičajne literature:

Karstno vrelo u selu Gradište se nalazi u najnižem delu padine Vidliča, koja se u vidu stepenika spušta od Odorovskog polja ka Nišavi. Vrelo se nalazi na obodu sela, neposredno iza najnižih kuća. Javlja se u podnožju omalenog krečnjačkog odseka. Kao i u slučaju obližnjih Krupačkih vrela, dominantan uticaj na formiranje vrela u selu Gradište imala je tektonika. I ovde se, pored struktura koje približno prate orijentaciju kotline, javljaju dijagonalni rasedi u odnosu na njih. Duž ovih rasednih struktura je i pravac dotoka podzemnih voda iz pravca Odorovskog polja, što je potvrđeno trasiranjem (bojenjem) vodenog toka iz aprila 1968. Površina sliva ovog vrela je oko 47 km², a njegova minimalna izdašnost je oko 95 l/s (procena za Krupačka vrela je oko 280 l/s). I ovo vrelo se karakteriše gravitacionim isticanjem, na kontaktu krečnjaka sa peskovito-glinovitom aluvijalnom ravni Nišave. Vrelo u Gradištu je kaptirano za potrebe vodosnabdevanja Pirota, ali je samo delimično zahvaćeno, a deo voda slobodno otiče u Nišavu preko vodeničnog jaza.

(Mihajlo Mandić: Karstna vrela Pirotske kotline - Pirotski zbornik br. 40, 2015)

Posle obilaska Gradišta i mesta gde nastaje reka Nišava, produžavam putem za Dimitrovgrad još oko 2 km. Zastajem na mestu gde se nalaze stara skretanja za sela Činiglavce i Srećkovac. Nakon izgradnje auto-puta aktivirana su nova skretanja nedaleko od starih. Ovde, pored železničke postaje Činiglavci, nalazi se spomenik posvećen vojnicima jugoslovenske vojske izginulim u aprilskom ratu 1941. pri odbrani obližnjeg Neškovog visa:

Skretanje za Srećkovac je obeleženo putokazom i od ovog mesta do sela ima oko 1.5 km:

Na ulazu u selo je napuštena seoska škola. Koristim višak vremena da uđem u njeno dvorište i slikam je sa svih strana. Podignuta je 1905. godine i bila je četvororazredna:

Produžavam ka centru i primećujem samo blede ostatke nekadašnjih pokušaja pojedinaca da od ovog sela naprave ,,vazdušnu banju''. Prvi put sam posetio Srećkovac u proleće 1999, kao član patrole Vojne policije jer je u ovom selu tada bilo stacionirano puno vojske.

Na prvi pogled, jasno je da je ovo selo veće od Gradišta. Dolazim do mesta gde se nalaze česma (u vrlo lošem stanju) i velika zgrada zadružnog doma sa mesnom kancelarijom i prodavnicom:

Prvi utisak je da je zgrada očuvana i u dobrom stanju. Ali kada sam zašao otpozadi, zatičem potpuno drugačiju sliku, tako čestu i uobičajenu u selima pirotskog kraja:

Srećkovac je nekada imao mnogo više stanovnika nego danas. Posle oslobođenja od Turaka, 1879. godine, u selu je bilo 347 ljudi, 1948. - 656, a 2002. - 162. Još u periodu između dva svetska rata važio je za napredno selo u blizini srpsko-bugarske granice. Interesantna je priča o starom nazivu sela i njegovom preimenovanju.

Srećkovac je nekad davno bio malo selo u šumovitom predelu, na mestu koje se danas zove Selište. Staro ime Čorin Dol dobio je po nekom Turčinu, spahiji, zvanom Čorli ili Čorla, koji je držao ovaj kraj. Po šumama u okolini bilo je u vreme Turaka hajdučkih družina, koje su silazile na drum pored Nišave, otimajući od Turaka haračlija opljačkano blago. Ljudi su verovali da su hajduci višak tog blaga zakopavali u zemlju, ucrtavajući u svojim planovima mesta zakopavanja, te je bilo dosta onih koji su to blago, bez uspeha, tražili. Tokom vremena, a naročito posle ustanaka i ratova u Srbiji, ljudi su, sa slabljenjem turske vlasti, bili sve slobodniji, pa je počelo njihovo naseljavanje na mestu koje se danas zove Staro selo. To mesto je bilo vrletno i nepogodno, ali je brdom bilo zaklonjeno od glavnog druma kojim su prolazili Turci. Kasnije je došlo do daljeg spuštanja seoskog naselja i njegovog približavanja Nišavi, gde se i danas uglavnom nalazi. Najstarija i najbrojnija familija u Čorin Dolu bili su Basarci, koju je, prema predanju, zasnovao neki čovek koji je zbog ubistva morao da beži iz sela Basare. Kažu da su ga Čorindolci rado primili i dali mu dosta zemlje, jer je imao veoma lepu ženu.

Čorindolci su po oslobođenju od Turaka svome selu dali ime Srećkovac, navodno po nekom kapetanu Srećku koji je u ratu za oslobođenje ovih krajeva od Turaka 1877. godine, na čelu svoje jedinice prvi ušao u Čorin Dol. Postoji i druga pretpostavka da je Srećkovac dobio ime po profesoru Panteliji Srećkoviću, pirotskom načelniku iz vremena nakon oslobođenja od Turaka i istaknutom protivniku pripajanja Pirota Velikoj Bugarskoj, ali ona verovatno nije tačna. 

(Dr Jovan V. Ćirić i Novica Živković: Legende i predanja o selima pirotskog kraja - Pirotski zbornik br. 19-20, 1994)

Moj krajnji cilj lepog zimskog jutra bila je Crkva Svetog Ilije, koja se nalazi u južnom delu sela, pored puta koji dolinom jednog potočića vodi do seoskog groblja. Uzput prolazim pored nekoliko lepih kuća, a neke od njih su njihovi vlasnici proglasili i za vile.

Za razliku od mog poslednjeg dolaska ovamo, maja 2012, dolina potoka i okolina same crkve deluju mnogo sređenije:

 

U literaturi postoji nekoliko mogućih godina izgradnje ove crkve posvećene svetom proroku Iliji - 1876, 1871, 1860. (iznad vrata na ulazu u crkvu je ispisana 1871. godina). Kompletno je obnovljena 2004. godine.

Ovo je meni drago mesto zbog mogućnosti organizovanja lepih porodičnih izleta u letnjem periodu godine:

Trajanje relacije: oko 3h

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: lepa i zanimljiva pirotska sela za koja se u svakodnevnom govoru još uvek koriste njihovi stari nazivi, nedaleko od magistralnog puta Pirot-Dimitrovgrad

Rizici: blato duž puta od Gradišta do ušća Jerme, pravac na magistrali kod skretanja za Činiglavce i Srećkovac oduvek predstavlja ,,crnu tačku'' zbog velikog broja saobraćajnih nezgoda