1mar2020
Gradište (Zaganica) i Srećkovac (Čorin Dol)
Gradište i Srećkovac su pirotska sela koja se nalaze jugoistočno od grada, sa različitih strana puta i železničke pruge prema Dimitrovgradu. Udaljena su od centra opštine 16 odnosno 18 km. Prvi dan marta sam iskoristio da ih posetim, a ,,kopajući'' po svojoj arhivi došao sam do zaključka da u njima nisam bio baš dugo - punih 7-8 godina. U međuvremenu, ova sela su u svom neposrednom okruženju dobila jedan kapitalni objekat - moderan auto-put.
Do skretanja za Gradište stigao sam ,,starim'' magistralnim putem za Dimitrovgrad. Nadvožnjak koji prelazi preko traka auto-puta nalazi se na oko 15 km od Pirota. Glavni, stari deo sela se nalazi s druge strane Nišave, odnosno Ginske, i od ovog mesta je udaljen nepun kilometar. Uzput se prolazi kroz donji, noviji deo sela, na levoj obali reke:
Reka Ginska sa mosta na ulazu u selo izgleda ovako:
Nakon mosta je raskrsnica. Desno se ide za gornji deo sela, a levo za izvorište po kome je selo Gradište poznato. Ja biram desni put i pratim tok jednog potočića. Ubrzo pronalazim jako vrelo:
Nastavljam strmom seoskom uličicom ka gornjem delu sela. Uzput zastajem kod stare osnovne škole. Slično velikom broju sela u pirotskom kraju, zatičem tužnu sliku:
U centru Gradišta je veliki zadružni dom sa prodavnicom. Preko puta njega je spomen-česma. Put dalje produžava za deo sela koji zadire u dubinu planine Vidlič.
Stari naziv sela Gradišta je Zaganica i on se i dalje često koristi u lokalnoj komunikaciji. To je bilo naselje u blizini tvrđave koju je podigao rimski car Konstantin radi odbrane carskog druma. Svoje staro ime selo je dobilo po nekom turskom spahiji Zaganu, a sadašnji naziv Gradište - 1902. godine po odluci vlasti. I pored povoljnog geografskog položaja, počev od Drugog svetskog rata broj stanovnika sela beleži konstantan pad - 1948. godine popisano je 352 ljudi, a 2002. - svega 86.
Neposredno do zadružnog doma je veliki strujni transformator vidljiv izdaleka. Odavde se pruža lep pogled na auto-put i prugu, kojima svake godine prođe milionski broj ljudi:
Odlučujem da se ne vraćam istim putem. Silazim niz strmi odsek kod transformatora i izlazim na put koji treba da me odvede do ušća odnosno spoja dve reke - Ginske i Jerme:
Ovim putem sam poslednji put prolazio u januaru 2011. po dubokom snegu. Ušće je od poslednjih kuća u Gradištu udaljeno manje od 1 km. Nalazi se u podnožju jednog brdašca karakterističnog glavičastog oblika. Posle ušća Temštice u Nišavu kod Staničenja, ovo je najveće ušće reka u pirotskom kraju. Nalazi na nadmorskoj visini od oko 415 m:
Nedavno sam u članku o dimitrovgradskim selima Trnski Odorovci, Iskrovci i Petačinci pisao o reci Jermi. Sada ću dati nešto više podataka o drugoj sastavnici reke Nišave - reci koju meštani ovog kraja nazivaju Ginska. Ona izvire u Bugarskoj, ispod vrha Kom na Staroj planini (2016 m). Dužina toka kroz Bugarsku iznosi 51 km. Pošto prolazi kroz selo Ginci u Bugarskoj, poznata je pod nazivom Ginska reka, mada je mnogi i tamo nazivaju Nišava (u to sam imao prilike da se uverim u bugarskoj varošici Godeč). Tek od ušća Jerme, nedaleko od sela Gradišta, reka zvanično dobija ime Nišava (tako su nas učili i u školi). Ovo je stalna tema brojnih rasprava u Pirotu i Dimitrovgradu. Ukupna dužina toka kroz Srbiju je 151 km, od čega 43 km pripada opštini Pirot. Površina sliva Nišave je oko 3950 km2, od čega Srbiji pripada oko 2715 km2 ili 69%. Najveći protok Nišave zabeležen je 1963. - oko 197 m3/s, a najmanji 1950. - svega 1.3 m3/s.
Nekoliko stotina metara nizvodno od sastava dveju reka Nišava izgleda ovako:
U povratku do mesta gde me čekao automobil prolazim pored izvorišta ,,Gradište'', koje se nalazi neposredno ispod seoske škole i strmog odseka sa transformatorom. Ovde su ostaci starih vodenica. Vrelo je prilično izdašno, ali je ograđeno i ograničen mu je pristup. Samo povremeno se priključuje na sistem vodosnabdevanja Pirota. Poučen iskustvom iz januara ove godine, kada smo Milan Jovanović i ja imali neprijatnosti prilikom obilaska vrela u belopalanačkom selu Krupac, odlučujem da sebi ne komplikujem život i vrelo slikam samo izdaleka:
Zauzvrat, prenosim jedan tekst iz zavičajne literature:
Karstno vrelo u selu Gradište se nalazi u najnižem delu padine Vidliča, koja se u vidu stepenika spušta od Odorovskog polja ka Nišavi. Vrelo se nalazi na obodu sela, neposredno iza najnižih kuća. Javlja se u podnožju omalenog krečnjačkog odseka. Kao i u slučaju obližnjih Krupačkih vrela, dominantan uticaj na formiranje vrela u selu Gradište imala je tektonika. I ovde se, pored struktura koje približno prate orijentaciju kotline, javljaju dijagonalni rasedi u odnosu na njih. Duž ovih rasednih struktura je i pravac dotoka podzemnih voda iz pravca Odorovskog polja, što je potvrđeno trasiranjem (bojenjem) vodenog toka iz aprila 1968. Površina sliva ovog vrela je oko 47 km2, a njegova minimalna izdašnost je oko 95 l/s (procena za Krupačka vrela je oko 280 l/s). I ovo vrelo se karakteriše gravitacionim isticanjem, na kontaktu krečnjaka sa peskovito-glinovitom aluvijalnom ravni Nišave. Vrelo u Gradištu je kaptirano za potrebe vodosnabdevanja Pirota, ali je samo delimično zahvaćeno, a deo voda slobodno otiče u Nišavu preko vodeničnog jaza.
(Mihajlo Mandić: Karstna vrela Pirotske kotline - Pirotski zbornik br. 40, 2015)
Posle obilaska Gradišta i mesta gde nastaje reka Nišava, produžavam putem za Dimitrovgrad još oko 2 km. Zastajem na mestu gde se nalaze stara skretanja za sela Činiglavce i Srećkovac. Nakon izgradnje auto-puta aktivirana su nova skretanja nedaleko od starih. Ovde, pored železničke postaje Činiglavci, nalazi se spomenik posvećen vojnicima jugoslovenske vojske izginulim u aprilskom ratu 1941. pri odbrani obližnjeg Neškovog visa:
Skretanje za Srećkovac je obeleženo putokazom i od ovog mesta do sela ima oko 1.5 km:
Na ulazu u selo je napuštena seoska škola. Koristim višak vremena da uđem u njeno dvorište i slikam je sa svih strana. Podignuta je 1905. godine i bila je četvororazredna:
Produžavam ka centru i primećujem samo blede ostatke nekadašnjih pokušaja pojedinaca da od ovog sela naprave ,,vazdušnu banju''. Prvi put sam posetio Srećkovac u proleće 1999, kao član patrole Vojne policije jer je u ovom selu tada bilo stacionirano puno vojske.
Na prvi pogled, jasno je da je ovo selo veće od Gradišta. Dolazim do mesta gde se nalaze česma (u vrlo lošem stanju) i velika zgrada zadružnog doma sa mesnom kancelarijom i prodavnicom:
Prvi utisak je da je zgrada očuvana i u dobrom stanju. Ali kada sam zašao otpozadi, zatičem potpuno drugačiju sliku, tako čestu i uobičajenu u selima pirotskog kraja:
Srećkovac je nekada imao mnogo više stanovnika nego danas. Posle oslobođenja od Turaka, 1879. godine, u selu je bilo 347 ljudi, 1948. - 656, a 2002. - 162. Još u periodu između dva svetska rata važio je za napredno selo u blizini srpsko-bugarske granice. Interesantna je priča o starom nazivu sela i njegovom preimenovanju.
Srećkovac je nekad davno bio malo selo u šumovitom predelu, na mestu koje se danas zove Selište. Staro ime Čorin Dol dobio je po nekom Turčinu, spahiji, zvanom Čorli ili Čorla, koji je držao ovaj kraj. Po šumama u okolini bilo je u vreme Turaka hajdučkih družina, koje su silazile na drum pored Nišave, otimajući od Turaka haračlija opljačkano blago. Ljudi su verovali da su hajduci višak tog blaga zakopavali u zemlju, ucrtavajući u svojim planovima mesta zakopavanja, te je bilo dosta onih koji su to blago, bez uspeha, tražili. Tokom vremena, a naročito posle ustanaka i ratova u Srbiji, ljudi su, sa slabljenjem turske vlasti, bili sve slobodniji, pa je počelo njihovo naseljavanje na mestu koje se danas zove Staro selo. To mesto je bilo vrletno i nepogodno, ali je brdom bilo zaklonjeno od glavnog druma kojim su prolazili Turci. Kasnije je došlo do daljeg spuštanja seoskog naselja i njegovog približavanja Nišavi, gde se i danas uglavnom nalazi. Najstarija i najbrojnija familija u Čorin Dolu bili su Basarci, koju je, prema predanju, zasnovao neki čovek koji je zbog ubistva morao da beži iz sela Basare. Kažu da su ga Čorindolci rado primili i dali mu dosta zemlje, jer je imao veoma lepu ženu.
Čorindolci su po oslobođenju od Turaka svome selu dali ime Srećkovac, navodno po nekom kapetanu Srećku koji je u ratu za oslobođenje ovih krajeva od Turaka 1877. godine, na čelu svoje jedinice prvi ušao u Čorin Dol. Postoji i druga pretpostavka da je Srećkovac dobio ime po profesoru Panteliji Srećkoviću, pirotskom načelniku iz vremena nakon oslobođenja od Turaka i istaknutom protivniku pripajanja Pirota Velikoj Bugarskoj, ali ona verovatno nije tačna.
(Dr Jovan V. Ćirić i Novica Živković: Legende i predanja o selima pirotskog kraja - Pirotski zbornik br. 19-20, 1994)
Moj krajnji cilj lepog zimskog jutra bila je Crkva Svetog Ilije, koja se nalazi u južnom delu sela, pored puta koji dolinom jednog potočića vodi do seoskog groblja. Uzput prolazim pored nekoliko lepih kuća, a neke od njih su njihovi vlasnici proglasili i za vile.
Za razliku od mog poslednjeg dolaska ovamo, maja 2012, dolina potoka i okolina same crkve deluju mnogo sređenije:
U literaturi postoji nekoliko mogućih godina izgradnje ove crkve posvećene svetom proroku Iliji - 1876, 1871, 1860. (iznad vrata na ulazu u crkvu je ispisana 1871. godina). Kompletno je obnovljena 2004. godine.
Ovo je meni drago mesto zbog mogućnosti organizovanja lepih porodičnih izleta u letnjem periodu godine:
Trajanje relacije: oko 3h
Zahtevnost relacije: umerena (2/5)
Karakteristike: lepa i zanimljiva pirotska sela za koja se u svakodnevnom govoru još uvek koriste njihovi stari nazivi, nedaleko od magistralnog puta Pirot-Dimitrovgrad
Rizici: blato duž puta od Gradišta do ušća Jerme, pravac na magistrali kod skretanja za Činiglavce i Srećkovac oduvek predstavlja ,,crnu tačku'' zbog velikog broja saobraćajnih nezgoda