Pirot i pirotski kraj

3jan2021 Do Berilovca i česme Rugovac

Marjan i ja odlučujemo da do Berilovca ne idemo putevima kojima se obično ide u to naselje - kroz Tijabaru i pirotsko naselje Đeram, odnosno kroz Tigrovo naselje i preko skretanja sa tzv. ,,Krupačkog puta''. Biramo kraći i lepši put - preko prelepog Pirotskog keja i železničkog mosta na Nišavi:

Prolazimo obodom velikog kompenzacionog bazena...:

...a zatim idemo uz kanal kojim se voda sa Zavojskog jezera, prethodno ,,obrađena'' u pirotskoj hidroelektrani, dovodi do akumulacije:

Izlazimo na put koji iz grada vodi ka Izvoru i Krupcu. U blizini je skretanje za Berilovac:

Prolazimo pored kompleksa objekata HE ,,Pirot'':

Zanimljivo je da su ideje o korišćenju hidroenergetskog potencijala reke Visočice i mogućnosti njenog korišćenja za navodnjavanje postojale i mnogo pre stvaranja Zavojskog jezera - još tridesetih godina prošlog veka, ali je relaizaciju projekta omeo Drugi svetski rat. Do zavojske katastrofe 1963. godine, potencijalna lokacija brane na reci Visočici bila je u selu Pakleštici, desetak kilometara uzvodno od postojeće brane. Čak je 1960. godine urađen i idejni projekat brane i jezera ,,Pakleštica'' koji je podrazumevao potapanje sela Pakleštice. Nakon dramatičnih događaja koji su usledili u Srednjem Visoku 1963. godine, bilo je jasno da će se veštačka brana graditi na mestu nastale prirodne brane, nizvodno od sela Zavoja, njenim nadvišavanjem.

Još je zanimljivije da se planiralo da se voda iz akumulacije tunelom dugačkim oko 7.5 km i prečnika 2.6 m, a zatim cevima dugačkim oko 1.5 km, sprovede do turbina hidrocentrale koja je trebalo da bude izgrađena na desnoj obali Nišave, nedaleko od železničke postaje Sopot na pruzi Pirot-Niš. Čak je postojala ideja da se elektrana sagradi u velikom meandru Nišave, kod sadašnje Sopotske petlje, na oko 1 km nizvodno od prethodno pomenute lokacije. Takođe, razmišljalo se i o mogućnosti da se vode Zavojskog jezera dovedu tunelom preko Gradašničke reke na njenu levu obalu i spuste do mašinske zgrade koja bi bila locirana na mestu današnjeg ,,buvljaka’’. Odavde bi voda koritom Gradašničke reke bila odvođena u Nišavu.

Početak sedamdesetih godina prošlog veka obeležava veliki broj sastanaka, konsultacija i diskusija na temu lokacije brane, jezera i mašinske zgrade buduće hidroelektrane. Konačno, na sastanku održanom 22. oktobra 1974. u ,,Energoprojektu'' predloženo je usvajanje lokacije mašinske zgrade HE ,,Pirot'' kod sela Berilovca, na istočnoj periferiji Pirota, i ispuštanje celokupne količine vode reke Visočice po izlasku iz hidroelektrane u reku Nišavu u regulisanom režimu oticanja.

Na sastanku Stručnog saveta, održanom 2. oktobra 1975. godine, jednoglasno je usvojen prethodni predlog, a nakon konačne rasprave o lokaciji buduće brane i jezera (predstavnici elektroprivrede su naginjali za rešenje ,,Pakleštica'', a predstavnici vodoprivrede za ,,Zavoj''), zbog mogućnosti dobijanja veće zapremine jezera usvojeno je rešenje ,,Zavoj''. Iako je za opštinu Pirot bilo mnogo lakše da sprovede zadatke koji joj pripadaju u slučaju brane i jezera ,,Pakleštica'', a mnogo teže u varijanti ,,Zavoj'' (zbog raseljavanja Male i Velike Lukanje), ipak je prihvaćeno rešenje ,,Zavoj'' pošto je to za širu društvenu zajednicu bilo racionalnije.

Kamen temeljac za izgradnju mašinske hale postavljen je na svečanosti organizovanoj na Dan oslobođenja Pirota i okoline od bugarske fašističke okupacije - 8. septembra 1977. godine. I pored velikih poteškoća u obezbeđivanju finansijskih sredstava u narednom periodu, pobedila je istrajnost, pa je punjenje veštačke akumulacije počelo 29. jula 1989. godine, a jula 1990. izvršeno je konačno potapanje doline Visočice sa selima Zavoj, Mala i Velika Lukanja. Tada je počela sa radom i HE ,,Pirot'', nadomak grada, na oko 8 km uzvodno od prvobitno planirane lokacije kod Sopotske petlje. Tunel kojim danas voda Zavojskog jezera otiče do hidrocentrale kod sela Berilovac dugačak je oko 10 km.

(Mr Stevan M. Stanković: Zavojsko jezero - Pirotski zbornik br. 2, 1969 i Desimir Petrović: Lokacija i početak izgradnje hidroelektrane ,,Pirot'' - Pirotski zbornik br. 27-28, 2003)

Stižemo do raskrsnice koja se nalazi na ulazu u Berilovac. Od centra grada nam je bilo potrebno 40 minuta hoda. Ovde idemo desno, u selo, prelazimo most preko potoka koji dolazi sa padina Vidliča, pa gore levo - prema seoskoj zadruzi:

O Berilovcu sam pisao u decembru 2018, kada sam iz tog mesta išao peške do naselja Četvrti kilometar. Kod česme ispred seoske zadruge skrećemo gore desno. Idemo krivudavim i blatnjavim putem kroz istočni deo sela. Lep je pogled na HE ,,Pirot'' i na kraj kroz koji smo prošli u dolasku:

S druge strane, možemo da vidimo gornji deo sela Berilovca koji se nalazi u dolini, kao i naselje na 4. km puta za Planinarski dom i Gornji Visok. Sa porastom visine, put je sve lošiji:

Posle dvadesetak minuta hoda iz centra sela, dolazimo do prve česme na ovom pravcu. Očigledno je da njime još uvek prolazi dosta stoke, na putu sa farmi i zimovnika u Pirotskom polju do pašnjaka u planinskom području opštine Pirot.

Napuštamo put i od ovog mesta krećemo naviše livadama. Ulazimo u jednu lepu dolinu. Ispred nas je Crni vrh, jedan od najmarkantnijih vrhova planine Vidlič. Nešto viši Basarski kamen zaklanjaju oblaci:

Ovde je i raskrsnica seoskih puteva. Pravo se produžava prema pomenutom putu za Planinarski dom, a desno se ide u pravcu sela Basare:

Na oko 1.5 km od Berilovca, na 550 m nadmorske visine, Marjan i ja dolazimo do najpoznatije česme u ovom kraju, koja se naziva Rugovac. Ona je predstavljala i cilj naše relacije:

Trajanje relacije: oko 3h

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: lepa relacija, istovremeno i predlog mojim sugrađanima za šetnju, dosta drugačiju od uobičajenih ,,gradskih'' koje obično za cilj imaju Kej pored Nišave, kompenzacioni bazen ili brdo Sarlah

Rizici: blato na putu iznad Berilovca