Pirot i pirotski kraj

13feb2021 Pirot iz drugog ugla: Metiljavica - podnožje Vidliča - Novi Zavoj

Nalazim se na oko 2 km od centra grada. Trebalo mi je pola sata hoda da do ovog mesta dođem iz naselja Barje. Moj mobilni telefon pokazuje da je spoljna temperatura -10^oC. Namera mi je da obiđem neka mesta na severnom obodu Pirota, u podnožju planine Vidlič. Ispred mene je malo ,,Partizansko groblje'', sa spomenikom posvećenim partizanima koje su bugarski fašisti streljali u zoru 5. marta 1942. godine:

Spomen-kompleks je zaključan. Ispostaviće se ubrzo da je isti slučaj i sa druga dva u neposrednoj blizini. Prolazim kroz Tijabarsko groblje, jedno od tri velika u Pirotu. Na kraju blagog uzvišenja, koje se naziva Metiljavica, nalazi se Grčko vojničko groblje:

U zimu 1918/1919. u Pirotu je od hladnoće i epidemije španskog gripa umrlo 318 pripadnika Treće grčke divizije sa Peloponeza. Njihovi posmrtni ostaci preneti su i sahranjeni 1923. i 1924. pored Srpskog vojničkog groblja na Metiljavici. Spomenik grčkim vojnicima u Pirotu podignut je 1924. godine od belog mermera dopremljenog iz Grčke, a osvećen je 1933. godine u prisustvu najviših grčkih i jugoslovenskih vlasti. Prema odluci Odbora pirotske opštine iz 1924. godine, deo zemljišta gde se nalazi Grčko vojničko groblje ustupljen je Grčkoj u trajnu svojinu. To je jedino grčko vojničko groblje u Srbiji i o njemu decenijama unazad brine pirotska porodica Surlandžis.

Odmah pored je Srpsko vojničko groblje. Spomenik u obliku piramide je podignut 1930. godine, u čast srpskih vojnika palih u ratovima od 1912. do 1919:

U Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu živote je izgubilo 7610 lica sa područja tadašnjeg Pirotskog okruga (tadašnji Nišavski, Lužnički, Belopalanački i deo Svrljiškog sreza). U prelazu preko Albanije, u periodu od 25. novembra 1915. do 15. januara 1916. godine, učestvovalo je oko 3800 Piroćanaca, većina u sastavu Trećeg pešadijskog puka. Njih preko 1800 učestvovalo je u proboju Solunskog fronta i po tome Pirotski okrug zauzima vidno mesto među okruzima u tadašnjoj Srbiji. Poređenja radi, za vreme Drugog svetskog rata poginulo je oko 2000 Piroćanaca. Od 1987. godine, Srpsko i Grčko vojnoičko groblje na Metiljavici su znamenita mesta na području grada Pirota.

Malo dalje od mesta gde se nalaze vojnička groblja, krećem putem koji vodi uz padinu planine Vidlič:

Put je veoma strm. Dok pravim pauze osvrćem se u drugim pravcima, kako bih video Pirot i put za Planinarski dom i Visok, koji se krivudavo penje uz brdo Prčevac. Pred sobom mogu da vidim i kraj kroz koji nameravam da prođem:

Sa jednog mesta se pruža lep pogled na pirotsko prigradsko naselje Novi Zavoj. Nešto kasnije ću proći kroz njega i tako zatvoriti ,,krug''. S druge strane Gradašničke reke su brdo Provalija, Gostuško naselje i Šađine vodenice:

Nakon prolaska pored jedne kolibe u kojoj ima ljudi, put me vodi kroz borovu šumu:

Na jednoj ,,raskrsnici'' puteva mogu da skrenem levo i brzo se spustim u naselje Novi Zavoj. Ja odlučujem da produžim dalje, kroz šumu. Put zavija ulevo:

Posle 25 minuta hoda od Srpskog vojničkog groblja na Metiljavici, dolazim do jednog proplanka odakle mogu da posmatram svoj rodni grad:

Nailazim na još jedan put koji vodi u više delove Vidliča. Ovde sam došao do 555 m nadmorske visine i to je najviša tačka koju sam dosegao tog jutra. Sa ovog mesta počinje moj spust u Novi Zavoj:

Gledajući ka Pirotu, s moje desne strane je jedna duboka dolina koja se spušta prema selu Gradašnici. S njene druge strane je deo Vidliča koji se naziva Kamenita rudina. Tamo sam bio u jesen 2013:

Silazak do najviših kuća u Novom Zavoju je trajao oko 15 minuta. U najnižem delu sam se spuštao strmom stazom kroz borovu šumu:

Dolazim do puta koji vodi gornjim delom naselja. Kraj kojim sam prošao izgleda ovako:

Silazim još malo niže i sada sam već u Novom Zavoju. Cilj mi je silazak do terena za mali fudbal, mesta koje mi je poznato iz detinjstva i sa letnjih fudbalskih turnira:

Odavno nisam bio ovde - poslednji put pre desetak godina. Sa drugarima sam kao dečak ovde provodio lepe letnje večeri:

Dolazim do centra mesta. Tu zatičem lepu i zanimljivu sliku:

Pretpostavljam da su stari kameni krst meštani doneli sa mesta gde se nalazilo njihovo staro selo:

Novi Zavoj je pirotsko prigradsko naselje koje je od centra grada udaljeno oko 3 km. U njemu je 2011. živelo skoro 1400 stanovnika. Mesto je nastalo nakon potapanja starog sela Zavoj i izgradnje Zavojskog jezera na reci Visočici. Formiralo se osamdesetih godina prošlog veka.

Fotografije na zgradi mesne kancelarije u Novom Zavoju svedoče o čuvenoj zavojskoj katastrofi koja je pre 58 godina pogodila Zavoj, sela koje odavno ne postoji. Nalazilo se na okuci (krivini ili zavoju) reke Visočice, po čemu je i dobilo ime. Bilo je jedno od većih pirotskih sela u kome je posle Drugog svetskog rata živelo skoro 1700 ljudi. Njegovi meštani su zauvek zapamtili februar 1963. godine, kada je ogromna količina zemlje i stenskog materijala skliznula u korito reke Visočice nizvodno od Zavoja, formirala prirodnu branu i izazvala nastajanje urvinskog jezera i plavljenje sela.

Danas je Novi Zavoj moderno naselje koje izgleda prilično uređeno. Od naselja Prčevac ga razdvaja Tijabarsko groblje, a praktično je spojeno sa obližnjom Gradašnicom.

Ovde se nalazi crkvica posvećena Vaznesenju Gospodnjem:

Nekada se u selu Zavoj nalazila Crkva Svete Trojice ili Svetog Vaznesenja Gospodnjeg. Smatra se da je nastala u prvoj deceniji XVII veka, a bila je podignuta na mestu starog groblja. Živopisana je u isto vreme, a slikari su svakako bili Srbi. Utoliko je neobičnija pojava slike italo-kritskog duha Pieta, koja je veoma retka u umetnosti zemalja pravoslavne orijentacije.

Kao i samo selo, i stara crkva u Zavoju više ne postoji. Ekipa ljudi iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture je 1958. obišla ovu crkvu i predložila da se ona stavi pod zaštitu države. Rešenje o zaštiti doneto je 4. februara 1963. godine, a onda se dvadesetak dana kasnije dogodila katastrofa. Slično tome, nekoliko godina pre zavojske katastrofe u selu je izgrađena nova osmogodišnja škola...

Nakon poplave koja je podstakla izgradnju akumulacionog jezera na reci Visočici, crkva je demontirana 1969. godine, a njene freske prenete su na platno. Čitav postupak izveden je s namerom o premeštanju crkve na novu lokaciju koja neće biti ugrožena vodom veštačkog jezera. Iako je prilikom opsežnih radova građevina dobro dokumentovana, šira istraživanja nisu vršena, materijal nije publikovan, niti je do danas crkva obnovljena. Freske su delimično prenete u Muzej Ponišavlja u Pirotu, a delom u slikarski atelje Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Beogradu. Zatvorene su u drvenim sanducima i nije ih moguće videti. Daljom stručnom procedurom pokušaće se da freske ipak budu dostupne javnosti.

(Radmila Vlatković: Zaštićeno spomeničko nasleđe Pirota, 2012. - Pirotski zbornik br. 10, 1979 i Milica Petković: Sačuvani običaji posle potapanja sela Zavoj - Pirotski zbornik br. 21, 1995)

Nakon podsećanja na teške trenutke koji su se urezali u sećanje starijih Zavojaca, napustio sam ovo naselje. Na putu do Tijabarskog groblja prošao sam kroz ulicu simboličnog naziva - ,,26. februar''. Taj dan 1963. godine se uzima za početak stvaranja Zavojskog jezera. Tada je urvinski proces savladao minere i napore ljudi da spreče stvaranje brane. Visočica je stala, a njeno korito, iza nastale zemljane brane, brzo se ispunilo vodom koja je počela da se izliva, plaveći najniže delove dolinskog dna, obradive površine, obližnje vodenice, a zatim i kuće u selu Zavoj...

Na kraju pogled na Novi Zavoj (ili Zavojsko naselje, kako ga nazivaju meštani) i padine Vidliča kojim sam prošao tokom svoje relacije. Slike su nastale na mestu odakle sam praktično započeo šetnju ovim krajem - pored Gradašničke reke:

Trajanje relacije: oko 2.5h (sama šetnja od Metiljavice, preko padina Vidliča, do Novog Zavoja i nazad do Tijabarskog groblja trajala je oko 1.5h)

Zahtevnost relacije: umerena (2/5)

Karakteristike: zanimljiva mesta na severnoj periferiji Pirota, povezana sa važnim događajima u njegovoj prošlosti; prigradsko naselje Novi Zavoj kao večno podsećanje da je pirotski kraj oduvek bio ugrožen poplavama

Rizici: na trasi kojom sam ja išao otežano je snalaženje zbog brojnih staza i puteljaka; čuvajte se pasa - najbrojniji su i najagresivniji na periferiji grada!