Pirot i pirotski kraj

18oct2025 Prođite starim putem od Bele Palanke do svrljiškog sela Periš

Sa svojim zetom Darkom prošao sam ovu deonicu 2. oktobra 2010. godine. Kasnije smo iz sela Periš produžili u pravcu Svrljiga, spustili se u Niš i vratili se u Pirot preko Sićevačke klisure i Bele Palanke, ,,zatvarajući krug''.

Skretanje za Svrljig nalazi se na kružnom toku severno od Bele Palanke, na nadmorskoj visini od oko 290 m:

Pre prelaska preko auto-puta nadvožnjakom, prolazi se skretanje za palanačko selo Bukurovac. Kreće uspon i ide se pored nekoliko velikih kamenoloma. Ranije je ova deonica bila izuzetno loša, zbog teških kamiona natovarenih rizlom koji su oštećivali asfalt, ali je kasnije uređena i nadam se da se dobro održava.

Sa porastom visine sve je lepši pogled na Belopalanačku kotlinu i Suvu planinu u pozadini:

Prvo selo koje smo Darko i ja obišli nalazi se na 9 km od centra Bele Palanke. To je Donja Glama, selo mojih predaka sa očeve strane. Skreće se desno u dolinu u kojoj je smešteno selo. Nadmorska visina je oko 620 m, a levo, iznad puta, uzdiže se Golemi vrh (1022 m):

Ne smem da se izjašnjavam oko činjenice da li je Donja Glama još uvek živo selo. Tamo je 2022. godine popisan samo jedan stanovnik. Posle Drugog svetskog rata (1948. godine) bilo ih je blizu 400, a početkom ovog veka (2002) - 26. Inače, reč ,,glama'' označava ,,zlato'' i ovaj kraj je od davnina, a posebno u srednjem veku, bio poznat po eksploataciji zlata i takozvanog glamskog srebra (srebra sa primesama zlata).

Selo nam je još pre 15 godina izgledalo pusto. Interesantno je da je ovde u maju i junu 1999. godine bio stacioniran rezervni sastav naše vojske.

Na Donju Glamu se nadovezuje Gornja Glama, koja je ,,življe'', drumsko selo i u kojoj ima stalnih stanovnika. Deo Svrljiških planina zapadno od nje naziva se Rinjska planina, po palanačkim selima Donji i Gornji Rinj. Nadmorska visina je oko 680 m:

Posle Gornje Glame je prevoj. Sa njega se otvara pogled na Orljanski (990 m) i Paješki kamen (1162 m), kao i na zapadni deo opštine Pirot. Dole u dnu je selo Osmakovo. Na prevoju počinje stari seoski put kojim sam se 5. oktobra ove godine spustio do Klenja, sela na obali Nišave. Njime se može i u pomenuti Bukurovac.

Na par kiometara od Gornje Glame, ili 14 km od Bele Palanke, uz put koji vodi na sever, smestilo se selo Babin Kal, na oko 760 m nadmorske visine. U njemu je početkom pedesetih godina prošlog veka živelo oko 650 stanovnika, a sada je njihov broj jednocifren. Ovde je za vreme Drugog svetskog rata prolazila demarkaciona linija, ustanovljena u julu 1941. godine, koja je razdvajala Nedićevu Srbiju i Bugarsku. Babin Kal je poznat po velikom spomen-parku:

Na izlazu iz sela je skretanje levo, za obližnje selo Kozja. Ako se nastavi glavnim putem, ulazi se u pust kraj na granici pirotske i belopalanačke opštine. Prolazi se prevoj Babina glava (oko 770 m n.v), a zatim i skretanje desno, za selo Pajež (3-3.5 km od skretanja). Smešteno je u podnožju atraktivnog Paješkog kamena i nekada je bilo veliko selo, sa preko 1000 stanovnika (posle Drugog svetskog rata). U njemu je 1848. godine otvorena prva privatna građanska škola u belopalanačkom kraju. U selu je i crkva posvećena Svetom arhanđelu Mihajlu.

Produžava krivudav put. Na oko 3.5 km od skretanja za Pajež je još jedno skretanje desno, za selo Miranovac (oko 2 km). Ovde se ulazi u malo, ali značajno drumsko selo i naseljeno mesto, koje se zove Miranovačka Kula:

Miranovačka Kula je mnogo manja od sela koja je okružuju (Miranovac, Vitanovac, Periš), ali je oduvek predstavljala važnu stratešku tačku i centar ovog kraja, sa školom, crkvom i nadaleko poznatim stočnim vašarom. Crkva u selu je vrlo lepa. Kada smo Darka i ja ovde prolazili 2010. godine, bila je zapuštena i u jako lošem stanju. Kasnije je obnovljena i sada izgleda mnogo lepše. Posvećena je Svetom Jovanu Krstitelju i podignuta je 1935. godine:

Miranovačka Kula je poslednje mesto u opštini Bela Palanka na putu prema Svrljigu i Knjaževcu. Posle nje se ulazi na teritoriju svrljiške opštine i u selo Periš. Od Bele Palanke je udaljeno oko 25 km, od centra svoje opštine i varošice Svrljig oko 21 km, a 52 km od Pirota. Tu je i važna lokalna raskrsnica. Desno se skreće za knjaževački kraj i sela Jalovik Izvor i Kalnu. Dalje se može na Staru planinu i Babin zub:

Da bi se došlo do atraktivnih mesta po kojima je ovo mesto poznato, najbolje je pre ulaska u Periš iz pravca Miranovačke Kule skrenuti na stazu koja se odvaja levo i vodi pored borova. Prethodno, kod korita pojila treba ostaviti prevozno sredstvo. Sa ovog mesta se iz drugog ugla vidi Paješki kamen:

Do mesta gde ponire izvorišni krak Svrljiškog Timoka (koji je svoj tok započeo još kod sela Kozja i Pajež) ima nekoliko stotina metara i svega nekoliko minuta prijatne šetnje. Voda nestaje u velikoj i tajanstvenoj pećini. U vreme našeg obilaska, nakon dugog i sušnog leta, vode u reci nije bilo pa je ulaz u pećinu zjapio prazan. Ovo mesto se zove Pandiralo. Nalazi se na oko 600 m nadmorske visine i za njega su vezane brojne neverovatne priče, a sve u vezi sa ,,zlatnom groznicom'' i tragačima za zlatom:

Na oko 700 m vazdušnom linijom od Pandirala, u pravcu zapada, nalazi se nešto niže mesto sličnog karaktera. Zove se Vrelo i tu iz jedne pećine izvire voda koja je ,,nestala'' u nešto višem Pandiralu. Do Vrela od Pandirala vodi seoski put. Darko i ja smo uživali u jesenjim bojama na severoistočnim padinama Svrljiških planina. Gore je vrh Jalovar (1021 m):

Spust do Vrela podrazumeva silaženje u samu dolinu kojom Svrljiški Timok nastavlja svoj tok prema Svrljigu:

Ovako izgleda Vrelo, mesto gde ističe voda:

Kasnije sam nekoliko puta obilazio Pandiralo i Vrelo, čak i u mnogo drugačijim vremenskim uslovima u odnosu na jesen 2010. Tada je u Svrljiškom Timoku bilo puno vode - https://www.pirotskikraj.com/arhiva-predloga/105

U jesen 2024. godine sam do ovih mesta stigao sa Draganom Šopkom iz suprotnog pravca, spustom sa Svrljiških planina - https://www.pirotskikraj.com/arhiva/1199

Trajanje relacije: oko 4h

Zahtevnost relacije: srednja (3/5)

Karakteristike: stari put koji prolazi krajem koji se naziva Belopalanački Budžak i koji omogućava da se usput posete neka zanimljiva sela (Donja i Gornja Glama, Babin Kal, Kozja, Pajež, Miranovačka Kula, Periš) i jedna lepa prirodna atrakcija sastavljena od dva neodvojiva mesta - Pandirala i Vrela

Rizici: kraj je prilično pust; trebalo bi da do Pandirala i Vrela vode obeležene staze